Testosteron: trucizna czy eliksir zdrowia?

Testosteron jest mocno mitologizowany, podobnie jak kortyzol. Duży udział w krzewieniu mitów mają osoby przygotowujące filmy dla mediów społecznościowych. Przede wszystkim na początku warto ustalić fakty. Zarówno nadmiar (doping lub nadużywanie hormonalnej terapii zastępczej), jak i niedobór testosteronu (np. związany z hipogonadyzmem) mogą być bardzo szkodliwe dla mężczyzny. 

Niedobór testosteronu, a cukrzyca

Znaczący eksperyment

W jednym z badań zablokowano u mężczyzn wydzielanie testosteronu i w pierwszej grupie nie dano niczego w zamian, w drugiej grupie mężczyzn podawano codziennie 10 g żelu przezskórnego z testosteronem oraz tabletki placebo, w trzeciej grupie taki sam żel z testosteronem i dodatkowo środek blokujący powstawanie estradiolu.

Dwie pieczenie na jednym ogniu

W ten elegancki i prosty sposób naukowcy upiekli kilka pieczeni na jednym ogniu, dowiedzieli się o wpływie testosteronu na środowisko metaboliczne, a przy okazji ocenili, jaką rolę odgrywa estradiol (niezwykle istotny dla mężczyzny hormon, błędnie postrzegany przez dekady jako „żeński”).

Okazało się, że po wywołaniu spadku stężenia testosteronu u mężczyzn w ciągu 4 tygodni stężenie insuliny wzrosło o 28%, a znacząco pogorszyła się wrażliwość insulinowa (mierzono poprzez dwa wskaźniki: HOMA-IR i QUICKI). Na dodatek o 23% wzrosło MCP-1, białka odgrywającego kluczową rolę w procesie zapalnym, przyciąga lub wzmacnia ekspresję innych czynników/komórek zapalnych (szerzej omawiam je dalej).

W obu pozostałych grupach (które otrzymywały 10 g żelu z testosteronem dziennie) po 28 dniach stężenie insuliny spadło (nieznacznie, ale jednak), poprawiła się wrażliwość na insulinę. Odnotowano także spadek MCP-1.

Co to znaczy?

Wyniki cytowanego badania wskazują, że niedobór testosteronu jest związany ze wzrostem oporności na insulinę, a jest to stan typowy dla zespołu metabolicznego i wstępnej fazy cukrzycy (cukier na czczo większy niż 100 mg na decylitr, ale mniejszy niż 126 mg na decylitr oznacza wstępną fazę cukrzycy, insulinooporność).

Na co musisz uważać?

Taka sytuacja może mieć miejsce np. gdy ktoś kupuje „selektywne” modulatory receptora androgenowego (SARM), „boostery” hormonu wzrostu lub testosteronu, „tabletki odchudzające” lub innego, nieznane produkty z Internetu (szczególnie z Azji) lub pochodzące z pokątnej sprzedaży na siłowni. Są to bardzo często środki farmakologiczne, w opakowaniu sugerującym, iż są „suplementami diety”.

SARM - doping a nie suplement

Z kolei, gdy ktoś stosuje typowe środki z grupy SARM (nie są legalne, nie zostały dopuszczone do stosowania u ludzi), to musi liczyć się z negatywnym wpływem na wątrobę (tam znajdują zapasy glukozy służące do regulacji stężenia we krwi) oraz spadkiem stężenia testosteronu. Miały być to preparaty selektywne względem receptora androgenowego (specjalnego miejsca, gdzie przyłączają się np. testosteron, dihydrotestosteron, trenbolone i inne androgeny lub ich odpowiedniki), okazuje się, że w praktyce mogą wywołać spore powikłania ogólnoustrojowe.

Czy SARM są bezpieczne?

Dlatego w trakcie stosowania SARM możliwe jest zahamowanie produkcji testosteronu w jądrach, co skutkuje wszystkimi opisanymi wyżej problemami (problemy ze stężeniem insuliny, pogorszenie tolerancji węglowodanów, większe ryzyko sercowo-naczyniowe, cukrzycy typu 2 i raka). Nie muszę dodawać, iż nikt nie wie, co znajduje się w produktach typu SARM.

Mogą być tam domieszki zupełnie innych związków, kiedyś naukowcy kupili wybrane preparaty w sieci (po kilka z każdej kategorii w wielu dużych serwisach) i okazało się, że 52% z nich nie zawiera deklarowanej substancji farmakologicznej, 39% zawierało inne środki, a 9% w ogóle nie miało żadnych substancji aktywnych (w środku były tylko wypełniacze i zamienniki, można by to ująć hasłami: mąka i glukoza).

W podobny negatywny sposób na produkcję testosteronu oddziałują wszystkie klasyczne sterydy anaboliczno-androgenne. Na dodatek wszystkie doustne substancje z grupy sterydów anaboliczno-androgennych (np. Metanabol) zwiększają ryzyko cukrzycy, przez negatywny wpływ na wątrobę, pogarszają wrażliwość na insulinę, zwiększają stężenie cukru we krwi, zwiększają oporność na insulinę.

Niskie stężenie testosteronu, a MCP-1.

Mówi się, że niskie stężenie testosteronu może skracać życie. Cytowane badanie potwierdza taką zależność, ze względu na wzrost ilości proteiny produkowanej przez monocyty. MCP-1 powiązano z chorobami takimi jak choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, epilepsja, stwardnienie rozsiane, zmianami miażdżycowymi, udarem, chorobą niedokrwienną serca, cukrzycą, gruźlicą, COVID, osteoporozą, reumatoidalnym zapaleniem stawów, chorobą zwyrodnieniową stawów.

Czy testosteron ma wpływ na insulinę, a może jest odwrotnie?

Nie wiemy do końca. Najprawdopodobniej podwyższone stężenie testosteronu negatywnie oddziałuje na stężenie cukru we krwi. Przykładowo, w zespole policystycznych jajników (PCOS) charakterystycznym objawem (anomalią metaboliczną ułatwiającą identyfikację) jest podwyższone stężenie testosteronu (do 150 nanogramów na decylitr, normalnie u kobiet stężenie nie przekracza 70 nanogramów na decylitr).  

Ryzyko nietolerancji glukozy u kobiet z PCOS jest 5-10 razy wyższe niż u zdrowych kobiet, a typowy wiek wystąpienia upośledzonej tolerancji glukozy lub cukrzycy to trzecia, lub czwarta dekada życia, a więc o wiele wcześniej niż w populacji ogólnej (Pelusi i in. 2004). W późniejszym życiu ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 potencjalnie wzrasta nawet siedmiokrotnie u pacjentek, które miały PCOS! (Wild 2002). Stąd można wnioskować, iż stężenie testosteronu może być jednym z czynników zaburzających tolerancję glukozy u kobiet z PCOS.

W organizmie nie ma przypadków

W ustroju człowieka istnieje wiele zależności i powiązań, np. podawanie z zewnątrz hormonów zwykle hamuje produkcję i szlaki endogenne (np. poprzez negatywne sprzężenie zwrotne), podawanie testosteronu powoduje zahamowanie podwzgórza, przysadki i jąder/jajników (w konsekwencji produkcji testosteronu i estradiolu w jądrach u mężczyzn i w jajnikach u kobiet), podawanie hormonów tarczycy powoduje supresję naturalnej produkcji, podawanie pochodnych kortyzolu hamuje nadnercza itd.

Polecamy również: Co się dzieje z Twoim testosteronem, gdy ciężko trenujesz?

Niemniej w badaniu Nelly Pitteloud i wsp. z Oddziału Endokrynologii Reprodukcyjnej u mężczyzn wysoka wrażliwość na insulinę była powiązana z wyższym stężeniem testosteronu. I odwrotnie, insulinooporność była powiązana ze spadkiem wydzielania testosteronu i niższą odpowiedzią na gonadotropinę kosmówkową (normalnie powoduje szybkie zwiększenie ilości testosteronu u mężczyzny, imituje działanie hormonu luteinizującego sterującego produkcją w jądrach). Dlatego może istnieć zależność dwukierunkowa, niskie stężenie testosteronu pogarsza wrażliwość insulinową, zwiększa stężenie insuliny, a takie warunki prowadzą do dalszego spadku produkcji testosteronu.

Ostateczny werdykt

Naukowcy badali w dość brutalny sposób, jak duże dawki testosteronu wpływają na kobiety i odwrotnie, faszerowali też mężczyzn estradiolem i odpowiednikiem progesteronu. W ten sposób oddali niezwykłą przysługę ludziom sięgającym po środki dopingujące w celach np. kulturystycznych, a w badaniu brały osoby transseksualne, nie sportowcy.

Polecamy również: Lepiej trenować na czczo, czy po posiłku?

Kobietom podawano 250 mg testosteronu raz na 2 tygodnie, a mężczyznom 0,1 mg syntetycznego estradiolu lub mieszanki syntetycznego estradiolu i leku antyandrogenu oraz zamiennika progesteronu (100 mg dziennie). Okazało się, że zarówno podawanie testosteronu, jak i estradiolu powodują zmniejszone obwodowe wchłanianie glukozy. To znaczy, że podawanie testosteronu lub estradiolu wywołuje zaburzenia w działaniu insuliny, czyli ten hormon nie może skutecznie „rozprowadzić” cukru w organizmie.

Wnioski naukowców

Naukowcy doszli do wniosku, że podawanie hormonów płciowych, tj. leczenie testosteronem u kobiet i leczenie etynyloestradiolem u mężczyzn, może wywołać insulinooporność u zdrowych osób. Przy tym chciałbym zauważyć, że podawanie testosteronu jest niemal równoznaczne z podawaniem estradiolu! Testosteron bardzo łatwo konwertuje do estradiolu, mogąc wywołać lawinę skutków ubocznych. Poza tym w dopingu stosowane są większe dawki, skutkujące powstawaniem większej ilości estradiolu (wymaga to stosowania kolejnych leków, również obarczonych skutkami ubocznymi).

Igranie z ogniem

Jak widać, ingerencja w ustrój człowieka może mieć konsekwencje idące o wiele dalej niż nadciśnienie tętnicze, retencja wody i sodu, zmiany w nerkach, sercu czy wątrobie. Mało znany jest wpływ środków hormonalnych na stężenie cukru i insulinooporność. A takie zjawisko bez wątpienia występuje, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, zarówno przy stosowaniu doustnej antykoncepcji hormonalnej (szczególnie odpowiedników progesteronu), testosteronu, dihydrotestosteronu lub jego pochodnych w postaci sterydów anaboliczno-androgennych, jak i środków z grupy SARM.

Polecamy również: Pierwsze lata treningu ns siłowni: najczęstsze pytania

Bardzo silne działanie diabetogenne wywołuje hormon wzrostu, a jest on często nadużywany nawet przez amatorsko trenujących zawodników, niemających aspiracji kulturystycznych. Cukrzyca typu 2 jest niezwykle ciężką chorobą przewlekłą, wielokrotnie zwiększającą ryzyko pojawienia się udaru mózgu, zawału serca czy pojawienia się raka. Dlatego wydaje się, że ani zbyt niskie, ani zbyt wysokie stężenia testosteronu nie sprzyjają długiemu życiu (insulina i SAA nasilają nadciśnienie tętnicze), ani prawidłowej glikemii.

Literatura:

• Rubinow KB, Snyder CN, Amory JK, Hoofnagle AN, Page ST. Acute testosterone deprivation reduces insulin sensitivity in men. Clin Endocrinol (Oxf). 2012 Feb;76(2):281-8. doi: 10.1111/j.1365-2265.2011.04189.x. PMID: 21797916; PMCID: PMC3224202.
• Singh S, Anshita D, Ravichandiran V. MCP-1: Function, regulation, and involvement in disease. Int Immunopharmacol. 2021 Dec;101(Pt B):107598. doi: 10.1016/j.intimp.2021.107598. Epub 2021 May 20. PMID: 34233864; PMCID: PMC8135227.
• Ramamoorthy S, Cidlowski JA. Corticosteroids: Mechanisms of Action in Health and Disease. Rheum Dis Clin North Am. 2016 Feb;42(1):15-31, vii. doi: 10.1016/j.rdc.2015.08.002. PMID: 26611548; PMCID: PMC4662771.
• Streck WF, Lockwood DH. Pituitary adrenal recovery following short-term suppression with corticosteroids. Am J Med. 1979 Jun;66(6):910-4. doi: 10.1016/0002-9343(79)90444-3. PMID: 222143.
• Nelly Pitteloud, Megan Hardin, Andrew A. Dwyer, Elena Valassi, Maria Yialamas, Dariush Elahi, Frances J. Hayes, Increasing Insulin Resistance Is Associated with a Decrease in Leydig Cell Testosterone Secretion in Men, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 90, Issue 5, 1 May 2005, Pages 2636–2641, https://doi.org/10.1210/jc.2004-2190
• Swarup S, Ahmed I, Grigorova Y, Zeltser R. Metabolic Syndrome. 2024 Mar 7. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. PMID: 29083742.
• K H Polderman, L J Gooren, H Asscheman, A Bakker, R J Heine, Induction of insulin resistance by androgens and estrogens., The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 79, Issue 1, 1 July 1994, Pages 265–271, https://doi.org/10.1210/jcem.79.1.8027240
• Deswal R, Narwal V, Dang A, Pundir CS. The Prevalence of Polycystic Ovary Syndrome: A Brief Systematic Review. J Hum Reprod Sci. 2020 Oct-Dec;13(4):261-271. doi: 10.4103/jhrs.JHRS_95_18. Epub 2020 Dec 28. PMID: 33627974; PMCID: PMC7879843.
• Akre S, Sharma K, Chakole S, Wanjari MB. Recent Advances in the Management of Polycystic Ovary Syndrome: A Review Article. Cureus. 2022 Aug 4;14(8):e27689. doi: 10.7759/cureus.27689. PMID: 36072214; PMCID: PMC9440853.
• Yasmin A, Roychoudhury S, Paul Choudhury A, Ahmed ABF, Dutta S, Mottola F, Verma V, Kalita JC, Kumar D, Sengupta P, et al. Polycystic Ovary Syndrome: An Updated Overview Foregrounding Impacts of Ethnicities and Geographic Variations. Life. 2022; 12(12):1974. https://doi.org/10.3390/life12121974