To jedno z najczęściej zadawanych mi pytań. Wiele osób poszukuje dróg na skróty przed egzaminem rocznym z WF (w wojsku), przed egzaminem do szkoły oficerskiej, podoficerskiej, przed egzaminami do jednostek specjalnych (NIL, FORMOZA, GROM, JSK), przy zaliczeniach na różnego rodzaju szkoleniach, przy zawodach biegowych, pływackich, nordic walking, triathlonowych, kolarskich. Najprościej skwitować tę kwestię następująco – na wyniki sportowe pracuje się miesiącami, na uzyskanie poziomu krajowego – czasem całe życie.
Osoby rywalizujące na jeszcze wyższym szczeblu dla wyników muszą poświęcić wszystko – czas prywatny, czasem nawet zdrowie i życie (bardzo wielu kulturystów ekstremalnych, zawodników boksu tajskiego, K1, MMA, bokserów kończy przedwcześnie życie – przykładem może być np. zmarły w wieku 43 lat Ramon Dekkers oraz jeden z najbardziej rozpoznawalnych zawodników MMA Kevin Randleman). Z jakich powodów zawodnicy umierają? Wskutek nadmiernej eksploatacji organizmu, stosowania farmakologii (np. diuretyki, insulina, farmakologiczne spalacze w kulturystyce), czasem z powodu przebytych chorób, wypadków.
Środki, po jakie chcą sięgać osoby pragnące doraźnie poprawić wyniki, to:
- napoje energetyczne (energy drinki)
- efedryna (np. tussipect)
- węglowodany
- kofeina
- DMAA
- beta-mimetyki
- GW501516 i AICAR
- kreatyna
Zanim przejdę dalej – słowa ostrzeżenia
Osoby wytrenowane i niewytrenowane inaczej reagują na ten sam wysiłek. Elitarny maratończyk 5 km przebiega w tempie 3 minuty na km i ... nawet tego nie poczuje. Dla przeciętnie wytrenowanej osoby tempo 4 minuty/km już stanowi wielkie wyzwanie (ten sam dystans wspomniana osoba przebiegnie w 20 minut). Dla osoby nieaktywnej fizycznie tempem niemożliwym do utrzymania może być 5 min/km – czyli przebiegnięcie 5 km w czasie 25 minut okaże się niemożliwe.
U osoby dobrze wytrenowanej przy tym samym obciążeniu roboczym w watach, tętno może być niższe o 15-20 uderzeń serca na minutę (lub więcej) w porównaniu do niewytrenowanej, czyli serce osoby niewytrenowanej przy tym samym tempie np. biegu wykonuje znacznie cięższą pracę!
Przy znacznie niższej pojemności minutowej serca (jest to ilość krwi przepompowana przez serce w ciągu minuty) – osoba niewytrenowana osiągnie VO2 max (maksymalne pochłanianie tlenu).
Przy znacznie niższym obciążeniu roboczym osoba wytrenowana osiągnie wyższą objętość wyrzutową serca, w porównaniu do niewytrenowanej.
U osób otyłych inne są proporcje pozyskiwania energii drogami tlenowymi i beztlenowymi. Okazało się, iż poziom mleczanów u osób otyłych rósł po wysiłku zaledwie o 283%, w grupie kobiet o otłuszczeniu 22,4% po wysiłku stwierdzono skok mleczanów o 450%.
Zastosowano 9 minutową próbę: „test wysiłkowy na cykloergometrze, maksymalny czas trwania testu wynosił 9 minut przy wzrastającym obciążeniu (0–3 min — 50 W; 3–6 min — 100 W; 6–9 min — 150 W) (program Ketler)”. „Wyniki te są zgodne z obserwacjami Ardevola i wsp., którzy badając otyłe i szczupłe kobiety podczas intensywnego wysiłku fizycznego stwierdzili, że zużycie energii z procesów beztlenowych u otyłych jest istotnie mniejsze niż u szczupłych”.
Implikacje praktyczne: osoba stosująca beta mimetyki, pośrednie sympatykomimetyki, DMAA, kofeinę – wywołuje dodatkowe obciążenie serca i układu krążenia.
Jeśli u danego zawodnika:
- występują wrodzone wady serca
- występuje otyłość
- występuje nasilony stan zapalny (np. podwyższone cytokiny prozapalne, białko C-reaktywne, TNF-alfa oraz inne wskaźniki)
- pojawiła się kardiomiopatia (nietypowy przerost lewej komory, wymiar lewej komory < 45 mm, powiększony lewy przedsionek, nieprawidłowe napełnianie lewej komory, zmiany w EKG itd.)
- występuje nadciśnienie tętnicze
- występuje znaczna przebudowa serca
- występuje kardiomiopatia rozstrzeniowa
- występują zaburzenia rytmu serca
- występuje niestabilna choroba wieńcowa
- jest zwężone ujście aortalne
- hematokryt jest podwyższony (>48)
- występują zaburzenia wodno-elektrolitowe
- występują bóle lub zawroty głowy związane z wysiłkiem
- istnieją zaburzenia lipidogramu (podwyższony cholesterol, nieprawidłowy HDL oraz LDL, trójglicerydy)
- występuje bladość, sinica – związane z wysiłkiem
podawanie substancji dodatkowo obciążających serce jest igraniem ze zdrowiem, a nawet z życiem! W jednym z przypadków 21-latek wziął hydroxycut oraz ripped fuel (stack: efedryna, kofeina, aspiryna) – jako przyczynę śmierci określono ostrą arytmię serca. Cóż, młodzieniec przesadził, łącząc dwa silne produkty. W jego krwi znaleziono 0,02 mg/l efedryny oraz 0,31 mg/l kofeiny.
Póki nie przeprowadzisz skomplikowanej diagnostyki zdrowotnej, nie jesteś w stanie powiedzieć, jak bardzo różne specyfiki są dla ciebie groźne! Minimalne wymagania to badanie serca statyczne (EKG), badanie wysiłkowe oraz echo serca (USG). Ponadto zalecam badanie krwi ogólne, zbadanie lipidogramu oraz moczu, wskazane są również badania profilu hormonalnego.
Temat znacznie wykracza poza ramy tego opracowania, osoby zainteresowane odsyłam do książki: „Medycyna sportowa” autorstwa Anny Jegier, Krystyny Nazar, Artura Dziaka. Przy pisaniu tekstu korzystałem z wydania II, Warszawa 2013 r.
Napoje energetyczne
Niestety, wbrew temu, co się powszechnie sądzi – napoje energetyczne różnych marek mogą co najwyżej poprawiać samopoczucie, nie wyniki sportowe. Niezależne czy pijesz wersję z cukrem, czy ze słodzikami – efekt będzie podobny, czyli ... brak efektu. Dlaczego tak się dzieje? W środku „energetyka” jest za dużo cukru, a za mało substancji aktywnych (głównie kofeiny). Jeszcze w niektórych okolicznościach cukier spełniłby swoje zadanie (np. w pracy wytrzymałościowej) – jednakże większość testów i zawodów, o których pisałem wyżej, polega na krótszej, intensywniejszej pracy.
Przykładowo eksperyment amerykańskich naukowców Eckerson JM i wsp. [4] opublikowany 27 sierpnia 2013 roku „Journal of Strength & Conditioning Research” rozwiewa złudzenia. Przeprowadzono podwójnie ślepą próbę, aby stwierdzić jak „red bull” wolny od cukru zadziała w porównaniu do napoju zawierającego tylko kofeinę (CAF) lub placebo (PL; bez kofeiny i bez cukru).
Sprawdzono działanie napoju energetyzującego na wytrenowanych zawodnikach. Wyciskali oni sztangę leżąc, na jedno powtórzenie maksymalne (BP) oraz maksimum powtórzeń na ciężarze rzędu 70% maksymalnego (VL), 1 seria do załamania
W badaniu wzięło udział 17 mężczyzn, studentów.
Otrzymali jeden z trzech zestawów:
- 500 ml napoju „red bull” (160 mg kofeiny oraz 2000 mg tauryny)
- 500 ml napoju z kofeiną (160 mg kofeiny, bez tauryny)
- 500 ml placebo (bez kofeiny i bez tauryny)
60 minut przed treningiem, przy 3 różnych testach. Po rozgrzewce ustalano ciężar maksymalny w wyciskaniu leżąc dla każdego z ćwiczących, a po 5 minutach odpoczynku badani wykonywali test na ciężarze rzędu 70% maksymalnego (np. osoba wyciskająca 100 kg na 1 powtórzenie wykonywała maksymalną liczbę powtórzeń na ciężarze 70 kg).
Czy energetyk lub napój z samą kofeiną miał wpływ na wynik w wyciskaniu?
Ani bezcukrowy „red bull”, ani napój z samą kofeiną nie miały żadnego wpływu na wynik w wyciskaniu sztangi leżąc.
W teście na 1 powtórzenie wyciskania sztangi leżąc, maksymalne wyniki kształtowały się następująco:
- „red bull”: 115,13 ± 16,19 kg
- napój z kofeiną: 114,87 ± 16,16 kg
- placebo: 114,07 ± 16,09 kg
W teście na ilość powtórzeń, na ciężarze rzędu 70% maksymalnego wyniki wynosiły:
- „red bull”: 1173,08 ± 170,66 kg
- napój z kofeiną: 1164,14 ± 147,03 kg
- placebo: 1141,46 ± 193,41 kg
Ani pod względem wzrostu siły, ani też pod względem wytrzymałości grupy nie różniły się znacząco.
Wpływ energetyka na wydajność w teście Wingate
W jednym ze starszych badań kanadyjskich naukowców Forbes S.C. i wsp. z 2007 roku oceniono wpływ napoju „red bull” na wydajność w trakcie testu Wingate oraz pod względem wytrzymałości mięśni. Zdrowi młodzi ludzie (11 mężczyzn oraz 4 kobiety) w wieku 21 ± 5 lat wzięło udział w badaniach. Podawano im albo „red bull” (2 mg kofeiny na kilogram masy ciała) lub placebo.
Aby uzmysłowić ilość, 500 ml „red bull’a” to 160 mg kofeiny. Dla mężczyzny ważącego 100 kg 200 mg kofeiny byłoby zawarte w 625 ml napoju „red bull” – a to przecież bardzo dużo! Sprawdzono wyciskanie sztangi leżąc w 3 seriach (z odpoczynkiem 1 minuta między seriami) na ciężarze rzędu 70% maksymalnego. Dodatkowo przeprowadzono trzy, 30-sekundowe testy Wingate – ergometr stacjonarny, z 2-minutowymi przerwami między testami.
Wyniki
Liczba powtórzeń w 3 seriach wyciskania sztangi:
- „red bull”: 34 ± 9 powtórzeń
- placebo: 32 ± 8
Test Wingate:
- „red bull”: 701 ± 124 W
- placebo: 700 ± 132 W
Jak stwierdzili badacze, „red bull” miał wpływ na wytrzymałość w wyciskaniu sztangi leżąc, ale nie miał żadnego wpływu na wydolność beztlenową (moc maksymalną czy moc średnią) w trakcie testu Wingate u zdrowych, młodych dorosłych.
Efedryna
Efedryna nie występuje już praktycznie w suplementach diety, a jeśli już są to inne części roślin:
- wiecznie zielonego krzewu ephedra sinica (ma-huang)
- ziela przęśli (ephedra vulgaris)
- ziela cisu (herba taxi)
- przęśli dwukłosowej (ephedra distachya)
często nie zawierające substancji aktywnej.
Stąd niekoniecznie marketingowe zapewnienia o obecności efedryny w danym preparacie znajdą potwierdzenie w rzeczywistości! Mieszanka może zawierać różne substancje chemiczne, inne alkaloidy (np. Są to L-efedryna, d-pseudoefedryna, 1-N-metyloefedryan, d-N-metylopseudoefedryna, 1-norefedryna, i d-norpseudoefedryna).
Efedryna jest klasyfikowana jako pośredni sympatykomimetyk, to znaczy, że należy do związków uwalniających noradrenalinę z pęcherzyków synaptycznych współczulnych zakończeń nerwowych i/lub hamujących jej zwrotne wchłanianie.
Noradrenalina w ustroju:
- prowadzi do skurczu naczyń krwionośnych, poza naczyniami wieńcowymi
- podwyższa skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi
- zwiększa kurczliwość serca
- może prowadzić do bradykardii (odwrotnie niż w przypadku badania na izolowanym sercu)
- wywiera silniejszy wpływ niż adrenalina na receptory β1-adrenergiczne
- noradrenalina wywiera słabe działanie na receptory β2-adrenergiczne
- wywiera silniejszy wpływ niż adrenalina na receptory β3-adrenergiczne (wg Mutschlera), z kolei niektóre źródła podają, że porównywalny
W skrócie: na podstawie E. Mutschler “Farmakologia i toksykologia” WYD. III oraz Goldmana i Gilmana.
W eksperymentach Williams AD i wsp. nie stwierdzono, by połączenie efedryny z kofeiną miało istotny wpływ na siłę, wytrzymałość czy wydolność anaerobową.
Przykładowo podawano albo glukozę (jako placebo), kofeinę oraz kofeinę i efedrynę w porcji; podwójnie ślepa próba. W teście brało udział 9 wytrenowanych siłowo mężczyzn.
- 300 mg glukozy (GRUPA A)
- 300 mg kofeiny (GRUPA B)
- 300 mg kofeiny + 60 mg efedryny (GRUPA C)
Po 45 minutach od zażycia mieszanki badani wykonywali:
- wyciskanie sztangi leżąc (1 powtórzenie z maksymalnym ciężarem)
- ściąganie drążka wyciągu (LP, powtórzenie maksymalne)
Dodatkowo biorący udział w badaniach wykonywali na ciężarze 80% CM (maksymalnego) powtórzenia do „załamania”: wyciskania leżąc i ściągania drążka wyciągu do klatki piersiowej. Potem przeprowadzono 30-sekundowy test WINGATE, aby stwierdzić wydolność anaerobową, czas, po którym badani osiągali zmęczenie mięśni itd. Wingate polega na uzyskaniu szczytowej mocy anaerobowej w czasie 30 sekund i może być dobrym wskaźnikiem wytrenowania danej osoby.
Pomimo tego, że badani mieli podwyższoną czujność, lepszy nastrój po zażyciu efedryny i kofeiny, nie stwierdzono znaczących różnic w sile mięśni, wytrzymałości czy też wydolności beztlenowej (mocy szczytowej) w porównaniu do grupy biorącej glukozę (placebo).
Wnioski
Efedryna może zwiększać ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych w trakcie intensywnego wysiłku fizycznego, szczególnie u osób mających nadwagę (wpływ na ciśnienie krwi oraz kurczliwość serca), wady serca, mocno przebudowane serce (wskutek stosowania farmakologii), małą wydolność itd.
Podsumowanie: stosowanie syropów czy tabletek z efedryną lub pseudoefedryną może spowodować powikłania zdrowotne, zaś jej wpływ na wydolność jest kontrowersyjny.
Węglowodany
Mogą mieć wpływ na osiągi sportowe, ale raczej przy wysiłkach długotrwałych (powyżej 1 h pracy) lub przy konieczności uzupełniania zasobów glikogenu w trakcie zawodów, przy kilku treningach dziennie itd. W większości wypadków, przy pracy 5 - 30-minutowej, dla dobrze odżywionego zawodnika - podawanie węglowodanów nie zwiększy znacząco możliwości wysiłkowych [7]. Mówią o tym np. dane z badania Fabrício Eduardo Rossi i wsp. opublikowanego 30 kwietnia 2017 r. [9].
Siedmiu mężczyznom podano:
- placebo
- kofeinę (5 mg/kg masy ciała)
- węglowodany (20% roztwór maltodekstryny)
Wykonali trzy treningi obejmujące 5 km biegu (interwałowy na bieżni, 1 minuta pracy MAX oraz 1 minuta odpoczynku) oraz trening siłowy (4 serie półprzysiadów z ciężarem 80% maksymalnego). Pobrano próbki krwi przed oraz po treningu. Suplementacja nie miała wpływu na ilość powtórzeń i objętość w ćwiczeniach siłowych.
Podsumowanie: stosowanie węglowodanów nie musi znaleźć przełożenia na wydolność w pracy krótkotrwałej, z kolei nasilony wyrzut insuliny (II fazowy) może mieć niekorzystny wpływ na samopoczucie i możliwości wysiłkowe.
Kofeina
W jednym z badań z 2008 roku Woolf K. i wsp. sprawdzono jak dawka 5 mg kofeiny na kilogram masy ciała (czyli 100 kg mężczyzna spożywał 500 mg kofeiny) wpływa na wydolność w trakcie pracy beztlenowej, siłowej.
18 mężczyzn (wiek 24,1 +/- 5,8 roku; BMI 26,4+/-2,2 kg/m2) wykonywało:
- wyciskanie nogami na suwnicy
- wyciskanie sztangi leżąc
- test wingate
Po podaniu kofeiny badani podnieśli więcej kilogramów w wyciskaniu sztangi leżąc oraz stwierdzono większą moc szczytową w trakcie testu Wingate. Nie stwierdzono różnic dla wyciskania nogami oraz dla mocy średniej, minimalnej i spadku mocy w teście Wingate. Grupa z kofeiną miała wyższe, powysiłkowe stężenie glukozy i insuliny.
Stwierdzono również wyraźnie wyższy poziom kortyzolu oraz glukozy, kofeina podwyższała poziom kortyzolu oraz glukozy, przy podawaniu placebo odnotowano spadek. Nie stwierdzono różnic w poziomie wolnych kwasów tłuszczowych (FFA), stężeniu mleczanów, stężeniu kortyzolu, wzroście tętna w zależności od obciążenia wysiłkiem. Wniosek? Kofeina przyniosła niewielkie rezultaty, jeśli chodzi o wyciskanie nogami leżąc i moc w teście Wingate.
Podsumowanie: kofeina może pomóc przy pracy krótkotrwałej, jednakże jej wpływ na osiągi jest zależny od szeregu innych czynników. W eksperymentach Williams AD i wsp. nie stwierdzono, by połączenie efedryny z kofeiną miało istotny wpływ na siłę, wytrzymałość czy wydolność anaerobową – taka formuła przyczynia się raczej do „spalania” tkanki tłuszczowej (a właściwie kombinacja ww. środków stanowi pomoc i rodzaj katalizatora).
DMAA (1,3 Dimethylamylamine)
Związek opatentowany w 1944 roku. Badania przeprowadzone w latach 40 i 50” XX wieku dowiodły, iż DMAA działa jak sympatykomimetyk, naśladuje działanie noradrenaliny-zarówno obwodowo, jak i w CNS. Może wpływać na podniesienie ciśnienia krwi poprzez zwężenie naczyń obwodowych. Może zwiększać tętno poprzez stymulację serca oraz zwiększać poziom cukru we krwi. Wszystkie receptory β-AR są pobudzane przez endogenne katecholaminy – pochodzącą głównie z zakończeń włókien współczulnych noradrenalinę i uwalnianą z rdzenia nadnerczy adrenalinę.
Szczytowy poziom DMAA we krwi występuje 3-5 h po spożyciu 25 mg substancji, objętość dystrybucji wynosi 236±38 L, a okres półtrwania wynosi 8,45± 1,9 h. Wg badań Briana K. Schellinga 25 mg DMAA wcale nie ma znaczącego wpływu na ciśnienie krwi, temperaturę ciała czy spoczynkową pracę serca.
Podsumowanie: wpływ DMAA na osiągi to wielki znak zapytania, na chwilę obecną substancja została wycofana z suplementów diety, istnieje w nieformalnym obrocie. W rzadkich wypadkach może przyczyniać się do występowania krwotoków śródmózgowych.
Beta mimetyki
W jednym z badań Kalsen A. I wsp. z 2016 r. sprawdzono jak formoterol wpływa na siłę i moc, metabolizm oraz fosforylację CaMKII Thr(287) oraz FXYD1 podczas przyspieszeń na ergometrze. Metodą podwójnie ślepej próby 13 mężczyzn [V̇o2 max: 45,0 ± 0,2 (średnio ± odchylenie) ml·min(-1)·kg(-1)] wykonywało 13 sekundowe sprinty na ergometrze po inhalacji 54 μg formoterolu lub placebo. Przed i po sprincie pobrano próbki mięśnia obszernego bocznego, określono maksymalny skurcz dowolny mięśnia.
W trakcie sprintu:
- moc szczytowa była wyższa o 4,6 ± 0,8% w grupie formoterolu
- średnia moc była wyższa o 3,9 ± 1,1% w grupie formoterolu
- moc pod koniec testu była wyższa o 9,5 ± 3,2% w grupie formoterolu
Glikogenoliza i glikoliza były wyższe o 45,7 ± 21,0% oraz 28,5 ± 13,4% po formoterolu w stosunku do grupy placebo. Dodatkowo spadek zawartości ATP był niższy w grupie formoterolu (3,7 ± 1,5 vs. 8,0 ± 1,6 mmol/kg w suchej masie). Nie było różnic między grupami jeśli chodzi o rozpad fosfokreatyny oraz pobór tlenu do ustroju. Maksymalny skurcz dowolny oraz szczytowa siła skurczu były wyższe w grupie formoterolu w porównaniu do placebo. Fosforylacja CaMKII Thr(287) oraz FXYD1 były wyższe w grupie formoterolu w stosunku do placebo.
Jak widać, maksymalna dobowa dawka formoterolu określona przez WADA jako dopuszczalna – daje ogromne korzyści w wysiłku beztlenowym, wysokiej intensywności – zarówno pod względem przyrostu mocy, jak i źródeł energii do pracy beztlenowej (szybszy rozpad glikogenu oraz glukozy).
Podsumowanie: beta-mimetyki zwiększają wydolność, ale niepomiernie zwiększają także ryzyko zdrowotne.
GW501516 i AICAR
Mimo optymistycznych recenzji w badaniach naukowych prowadzonych na zwierzętach, u ludzi wyniki są średnie lub żadne. Na razie ww. substancje pozostają ciekawostką, dla osób spragnionych eksperymentów. Długotrwały wpływ na zdrowie zarówno GW501516, jak i AICAR to jedna wielka niewiadoma.
Kreatyna
Ma wpływ na pracę beztlenową, czyli wejście po linie, skłony, podciąganie na drążku, skoki, biegi wahadłowe, sprinty lub przysiady (będące często elementem różnych sprawdzianów np. do służb mundurowych) – jednakże jej wpływ np. na biegi na dystansie 1 i 3 km, jazdę na rowerze czy pływanie na 400 m jest kontrowersyjne (inny system energetyczny, w podobnej pracy występuje pozyskiwanie energii drogą tlenową, zaś nietypową dla kreatyny beztlenową).
Podsumowanie: stosowanie nielegalnych lub nieprzeznaczonych dla sportowców substancji może być groźne dla zdrowia i życia, a osoby chcące doraźnie poprawiać moc, siłę oraz wytrzymałość mogą eksperymentować z kreatyną (5 dni po 20 g dziennie, następnie 30-40 dni po 5 g dziennie), kofeiną (3-5 mg na kg masy ciała – 1-2 h przed wysiłkiem) lub z odpowiednią dietą („ładowanie węglowodanami” np. przed marszo-biegiem na 30 km).
Najlepiej i najbezpieczniej zacząć przygotowania na 6-18 miesięcy przed egzaminem (w zależności od naszej aktualnej sprawności fizycznej). Energy-drinki to najgorszy i najmniej skuteczny wybór. Kofeinę i kreatynę możesz znaleźć w sklepie SFD.
Referencje:
- http://www.panacea.pl/articles.php?id=3406
- E. Mutschler “Farmakologia i toksykologia” WYD. III
- Barbara Malinowska, Hanna Kozłowska, Agnieszka Zakrzeska, Grzegorz Kwolek „Receptory β-adrenergiczne w układzie krążenia.Udział niewrażliwych na propranolol receptorówβ-adrenergicznych w regulacji układu krążenia“.
- Eckerson JM, Bull AJ, Baechle TR, Fischer CA, O'Brien DC, Moore GA, Yee JC, Pulverenti TS. “Acute ingestion of sugar-free „red bull” energy drink has no effect on upper body strength and muscular endurance in resistance trained men” J Strength Cond Res. 2013 Aug;27(8):2248-54. doi: 10.1519/JSC.0b013e31827e14f2.. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23880655
- Forbes SC, Candow DG, Little JP, Magnus C, Chilibeck PD. „Effect of „red bull” energy drink on repeated Wingate cycle performance and bench-press muscle endurance.” Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2007 Oct;17(5):433-44. College of Kinesiology, University of Saskatchewan, Saskatoon, SK, Canada. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18046053
- “Wpływ redukcji masy ciała na zmianę stężenia mleczanów indukowaną krótkotrwałym wysiłkiem” https://journals.viamedica.pl/eoizpm/article/view/26054/20864
- Fabrício Eduardo Rossi,1,2,* Valéria Leme Gonçalves Panissa,2 Paula Aulves Monteiro,1 José Gerosa-Neto,1 Érico Chagas Caperuto,3 Jason Michael Cholewa,4 Alessandro Moura Zagatto,5 and Fábio Santos Lira1 “Caffeine supplementation affects the immunometabolic response to concurrent training” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5412491/
- U.S. Department of Health and Human Services Agency for Healthcare Research and Quality na temat efedryny: https://archive.ahrq.gov/downloads/pub/evidence/pdf/ephedra/ephedra.pdf
- Williams AD1, Cribb PJ, Cooke MB, Hayes A J Strength Cond Res. 2008 Mar;22(2):464-70. doi: 10.1519/JSC.0b013e3181660320. The effect of ephedra and caffeine on maximal strength and power in resistance-trained athletes. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18550961
- „The effect of caffeine as an ergogenic aid in anaerobic exercise”. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2008 Aug;18(4):412-29. Woolf K, Bidwell WK, Carlson AG. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18708685
- Janet Elgallab2, Robert Glover1, Deepa Bhupali3, David Gordon2 and Kathryn Kirchoff-Torres4 “Intracerebral Hemorrhage Associated With Dietary Supplement Containing DMAA” (P5.134) http://www.neurology.org/content/82/10_Supplement/P5.134
- Brian K Schilling, Kelley G Hammond, Richard J Bloomer, Chaela S Presley and Charles R Yates “Physiological and pharmacokinetic effects of oral 1,3-dimethylamylamine administration in men”
- Kalsen A “Effect of formoterol, a long-acting β2-adrenergic agonist, on muscle strength and power output, metabolism, and fatigue during maximal sprinting in men”. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. 2016 Jun 1;310(11):R1312-21. doi: 10.1152/ajpregu.00364.2015. Epub 2016 May 4.
