Aminokwasy - fundament życia i sylwetki. Podział i rola aminokwasów

Temat aminokwasów jest bardzo rozległy i nadaje się do prac mających objętość pracy habilitacyjnej. Niemniej postaram się przedstawić w skrócie najważniejsze informacje z tej dziedziny. Aminokwasy są elementarnymi cegiełkami białka, zarówno enzymatycznego, jak i nieenzymatycznego, jak również prekursorami wielu kluczowych związków.

1. Czy wszystkie aminokwasy są niezbędne w pożywieniu?
2. Które aminokwasy są niezbędne w pożywieniu?
3. Gdzie znajdę aminokwasy?
4. Braki kluczowych aminokwasów, czyli co to jest aminokwas ograniczający?
5. Które białka są pełnowartościowe?
6. BCAA – wielka trójka, czyli leucyna, izoleucyna i walina!
7. Na co mogę liczyć w takim razie w trakcie stosowania aminokwasów rozgałęzionych?
8. Arginina
9. Tyrozyna i jej rola
10. Dopamina
11. Dopamina a prolaktyna
12. Tyrozyna i serotonina, a narkotyki!
13. L-cytrulina

Aminokwasy są prekursorami:

• puryn i pirymidyn,
• porfiryn,
• neurotransmiterów (serotoniny, acetylocholiny, dopaminy, noradrenaliny, adrenaliny),
• hormonów (np. tyroksyny, trijodotyroniny, adrenaliny).

Czy wszystkie aminokwasy są niezbędne w pożywieniu?

Wydaje się, iż nie. Pierwotna klasyfikacja pochodzi z roku 1912 r. (tak, to nie jest literówka). Wg obecnej wiedzy naukowej, w pożywieniu nie muszą być dostarczane np. alanina (Ala), asparagina (Asn), asparaginian (Asp), cysteina (Cys), glutaminian (Glu), glutamina (Gln), glicyna (Gly), hydroksyprolina, hydroksylizyna, prolina (Pro), seryna (Ser), tyrozyna (Tyr). Kontrowersje wzbudza np. arginina. Jest klasyfikowana, jako częściowo niezbędna w pożywieniu. Wg klasyfikacji Rose WC z 1957 r., jako aminokwasy, które nie są niezbędne w pożywieniu, występują podobne związki, jak w “Biochemii Harpera” (wydanie VI)! ... Minął wiek, nauka dokonała niesłychanego postępu i okazało się, że zwierzęta potrzebują aminokwasów, które do tej pory nie były uznawane, jako niezbędne, aby osiągnąć maksimum rozwoju, odpowiednią wydajność reprodukcyjną, stopień laktacji, wydajności produkcji, zdrowia i samopoczucia.

Które aminokwasy są niezbędne w pożywieniu?

Arginina (częściowo niezbędna), histydyna, izoleucyna*, leucyna*, lizyna, metionina, fenyloalanina, treonina, tryptofan, walina* (* = BCAA).

Gdzie znajdę aminokwasy?

Aminokwasy budują białka. Znajdziesz je w rybach, jajkach, wołowinie, wieprzowinie, kurczaku, indyku, białkach serwatkowych (WPC, WPH, WPI), w postaci EAA, BCAA (w suplementach diety), a także w wielu rodzajach białka pochodzenia roślinnego (ma ono mniejsze znaczenie dla sportowców, ze względu na określone braki).

Braki kluczowych aminokwasów, czyli co to jest aminokwas ograniczający?

Badania naukowe przynoszą niepokojące wieści dla osób chcących zrezygnować z protein pochodzenia zwierzęcego (WPC, WPI, WPH, jako białka serwatkowe należą przecież także do białek pochodzenia zwierzęcego. To samo dotyczy kazeiny czy białka jaja). Dlaczego? Bo zawsze brakuje tam kluczowego aminokwasu (lub aminokwasów). Określa się go, jako aminokwas ograniczający (aminokwasy ograniczające). Na czym to polega? Otóż niedobór danego aminokwasu/aminokwasów hamuje syntezę białka ustrojowego (czytaj np. syntezę białek mięśniowych).

Przykładowo:

• w mleku takimi aminokwasami są metionina i cystyna,
• w serach twarogowych metionina i cystyna,
• w mięsie wołowym walina,
• w chlebie pszennym lizyna + tryptofan,
• w ziemniakach metionina + cystyna + izoleucyna.

Które białka są pełnowartościowe?

Białka pełnowartościowe zawierają wszystkie niezbędne aminokwasy w proporcjach potrzebnych człowiekowi. Należą do nich białka mleka, jaja, częściowo białka mięsa (proteiny serwatkowe, jako produkt otrzymywany z serwatki białkowej również są cennym dodatkiem do diety). Białka częściowo niepełnowartościowe wystarczą do życia, ale są niewystarczające do wzrostu i rozwoju. Białka te mogą zawierać wszystkie aminokwasy egzogenne, jednak niektóre z nich w zbyt małych ilościach, np. białka zbóż są ubogie w lizynę. Białka niepełnowartościowe nie zawierają przynajmniej jednego aminokwasu egzogennego (niezbędnego). Przykłady to żelatyna i zeina, występujące w ziarniakach kukurydzy.

Jak są przyswajane białka u człowieka?

• żołądek => dwunastnica => jelito cienkie
• białko => polipeptydy => oligopeptydy / wolne aminokwasy => wolne aminokwasy; dwu- i trójpeptydy

Jak jest trawione białko?

• w żołądku na białko oddziałuje pepsyna,
• w dwunastnicy na polipeptydy oddziałują: trypsyna, chymotrypsyna, elastaza, karboksypeptydazy,
• w jelicie cienkim na oligopeptydy / wolne aminokwasy oddziałują aminopeptydazy i dwupeptydazy.

BCAA – wielka trójka, czyli leucyna, izoleucyna i walina!

BCAA (leucyna, izoleucyna oraz walina) są jednym z najchętniej stosowanych suplementów diety. Ich popularność wiąże się z przypisywanymi aminokwasom właściwościami. Boom na aminokwasy rozgałęzione zaczął się po agresywnych kampaniach reklamowych popartych stosownymi badaniami naukowymi.

Na co mogę liczyć w takim razie w trakcie stosowania aminokwasów rozgałęzionych?

Zmniejszenie bólu powysiłkowego. 12 młodych niewytrenowanych kobiet wykonywało 7 serii przysiadów bez obciążenia. Każda seria 20 powtórzeń. Czas odpoczynku pomiędzy seriami 3 minuty. Rano panie otrzymały albo dekstrozę albo BCAA (w dawce 100 mg / kg m.c., czyli bardzo mało – pani ważąca 50 kg dostałaby 5 g aminokwasów). Oszacowano bolesność mięśni w grupie placebo i BCAA. Okazało się, że BCAA zapobiegło spadkowi siły w trakcie dowolnego skurczu maksymalnego nogi 48 godzin po zakończeniu treningu. Odczuwanie bólu 24 i 48 h po treningu również było mniejsze w grupie BCAA. Wniosek? Aminokwasy rozgałęzione mogą zmniejszać bolesność mięśniową (przynajmniej u osób niewytrenowanych).

Może wystąpić poprawa wydolności przy powtarzanych wysiłkach, np. trening dzień po dniu lub kilka treningów tego samego dnia. W jednym z badań 15 mężczyzn oraz 7 kobiet otrzymywało 0.17 g / kg m.c. BCAA (Optimum Nutrition) i dodatkowo 0.04 g / kg m.c. argininy. Nie jest to zbyt wiele - 15.3 g BCAA dla 90-kg mężczyzny, 8.5 g dla 50-kg kobiety. Grupa placebo otrzymywała skrobię. Dwa dni pod rząd trenowali w sposób symulujący mecz piłki ręcznej, 30 bloków ćwiczeń po 2 minuty, następnie po każdym bloku 20 metrowy sprint. W grupie suplementacji czas sprintu poprawił się wyraźnie, w stosunku do grupy placebo w pierwszej części symulowanego meczu (o 1.34 ± 0.60% w grupie BCAA/arginina, zaś tylko o 0.21 ± 0.69% w grupie placebo). Podobnie było w drugiej części „gry”.

U osób starszych (~ 75 lat) podawanie BCAA po treningu oporowym może przyspieszać syntezę białek mięśniowych (10 g leucyny + 60 g WPC). Wydaje się, że za ten efekt w największej mierze odpowiada leucyna. Aminokwas ten jest jednym z najcenniejszych składników białka serwatkowego (WPC). [6] W kolejnym z badań 2.5 g leucyny oraz 20 g kazeiny zwiększyło syntezę białek mięśniowych po zakończeniu sesji o 22%, w porównaniu do samej porcji 20 g kazeiny.

Poprawa regeneracji po wysiłku. Istnieje duża szansa, iż BCAA pomogą w tym względzie (dawka co najmniej 1 g BCAA na każde 10 kg m.c. zawodnika). Czy jest to opłacalne finansowo? Wylicz to samodzielnie porównując cenę BCAA z WPC (zawierającym przecież także BCAA).

Dawkowanie: dla osoby ważącej 100 kg sugeruję nawet 20-30 g, starsze wytyczne mówią o ilości 1 g na każde 10 kg m.c. zawodnika.

Arginina

Arginina w różnych formach jest obecnie jednym z najczęściej stosowanych preparatów, występuje w tzw. boosterach azotowych i różnego rodzaju mieszankach przedtreningowych np.:

• HERO PUMP
• MHP - Anadrox Pump & Burn,
• MHP - Trac Extreme NO,
• Universal Nutrition - Shock Therapy New Formula.

Czasem argininę spotyka się nawet w tzw. stackach potreningowych (np. Universal Nutrition - Animal PM).

W odniesieniu do osób nieaktywnych fizycznie arginina jest aminokwasem warunkowo niezbędnym, natomiast sportowcy powinni ją traktować, jako aminokwas niezbędny.

Może być syntetyzowana z glutaminianiu, proliny lub glutaminy. „Arginina bierze udział w syntezie proliny, poliamidów oraz mogących oddziaływać w sposób szczególny na organizm sportowców: kreatyny, tlenku azotu, agmatyny, ornityny, cytruliny i glutaminianu. [...] Część puli argininy w osoczu krwi (15%) może również pochodzić z konwersji znajdującej się w pokarmie cytruliny”.

Właściwości L-argininy:

• może mieć znaczenie dla poprawy przepływu krwi w mięśniach,
• może zmniejszać ciśnienie krwi,
• może zwiększać stężenie GH, np. w dawce 5 lub 9 g argininy, dawka 13 g spowodowała nieznaczne efekty oraz wywołała zaburzenia żołądkowe. Wzrost GH odnotowano 30 minut po spożyciu l-argininy, szczyt odnotowano po 60 minutach.
• W badaniu Colombani i wsp. prowadzonego na maratończykach, podawano im 15 g asparaginianu L-argininy przez 14 dni przed maratonem. Pobrano krew przed biegiem, po 31 km, na koniec maratonu, po 2 godzinach od zakończenia biegu. Stężenie hormonu wzrostu było na znacznie wyższym poziomie, w porównaniu do skoku wywołanego samym wysiłkiem fizycznym,
• może mieć znaczenie dla syntezy tlenku azotu (ang. Nitric Oxide), wyniki badań są różne, wiele zależy od dawki,
• może zwiększać efekty treningu siłowego. W jednym z badań 20 ciężarowców otrzymywało 12 g chlorowodorku argininy dziennie. U większości zawodników odnotowano przyrost masy, zwiększyła się również szybkość regeneracji mięśnia sercowego po wysiłku,
• może zwiększać osiągi w treningu siłowym, jednak badania nie są jednoznaczne w tym zakresie,
• może wykazywać właściwości antyoksydacyjne,
• u osób z upośledzoną tolerancją węglowodanów, zmniejszoną insulinowrażliwością, AAKG może zmniejszać poziom tkanki tłuszczowej, jednakże tego efektu nie odnotowuje się u zdrowych ludzi,
• może zmniejszać insulinooporność oraz zwiększać wydzielanie insuliny (przynajmniej u osób chorych),
• jest niezbędna do syntezy kreatyny. Arginina, glicyna i metionina uczestniczą w syntezie kreatyny, a tego związku chyba nie trzeba przedstawiać.

Dawkowanie argininy: 3-6 g dziennie, 60-70 minut przed treningiem. Nie należy jej przedawkowywać, więcej nie znaczy lepiej.

Tyrozyna i jej rola

Tyrozyna jest prekursorem dopaminy, noradrenaliny oraz adrenaliny. Zmniejszone wydzielanie katecholamin wiąże się ze spadkiem siły, mocy i ze zmęczeniem. Ponadto adrenalina jest kluczowa dla redukcji tkanki tłuszczowej.

Cykl przemian w uproszczeniu wygląda następująco:

• tyrozyna -> dopa -> dopamina -> noradrenalina -> adrenalina

Tyrozyna jest również prekursorem tyroksyny (T4) oraz trijodotyroniny (T3), które odgrywają krytyczną rolę w kontroli wagi ciała oraz możliwości pozbywania się tkanki tłuszczowej. Znane są liczne przykłady osób, u których utrata wagi zależała od aktywności tarczycy, a wyższe stężenia T4 oraz T3 były predyktorem większej utraty wagi ciała w trakcie redukcji. Wykazano, iż w trakcie redukcji możliwe są duże spadki ilości całkowitego T4, wolnego T4, całkowitego T3 i wolnego T3 oraz TSH (największe spadki odnotowywano w pierwszych 6 miesiącach, później często praca tarczycy odbijała się od dna i odnotowywano wzrost stężeń T4, T3). Powiązano odkładanie się tkanki tłuszczowej z niższymi stężeniami wolnego T4 oraz podwyższonym stężeniem TSH (u osób mających lekką nadwagę, ale przy normalnie funkcjonującej tarczycy).

Dopamina

Jako lek, jest stosowana do leczenia wstrząsu. Powstaje z tyrozyny, ma wpływ na kontrolę motoryczną, funkcje poznawcze, motywację oraz układ, ośrodek czy też system nagrody. Ponadto odpowiada za uczucie przyjemności, euforii, satysfakcji (wiele narkotyków ma wpływ na wyrzut dopaminy).

Dopamina jest magazynowana w pęcherzykach synaptycznych. Tam może być hydroksylowana do noradrenaliny. Po użyciu l-tyrozyny jej poziom rośnie po 1-2 h, zaś pozostaje podwyższony w osoczu krwi do 8 h. Minimalna dzienna dawka l-tyrozyny określona przez Światową Organizację Zdrowia to 14 mg / kg m.c.

Aspartam został odkryty w 1965 r. i budzi niezliczone kontrowersje. W ustroju człowieka rozpada się na fenyloalaninę (50%), kwas asparginowy (40%) i metanol (10%). Wiemy, iż nadmiar fenyloalaniny blokuje transport ważnych aminokwasów do mózgu, przyczyniając się do obniżenia poziomu dopaminy i serotoniny. Jednak, czy aspartam stanowi zagrożenie? To wątpliwe, gdyż trzeba by dostarczyć ogromnej dawki tego słodzika (co się raczej nie zdarza).

• L-tyrozyna -> L3,4 dihydroksyfenyloalanina (L-DOPA) -> DOPAMINA

Uwaga: jest nie tylko neurotransmiterem, ale także lekiem i niesłychanie ważną substancją dla człowieka! W dawce 1-2 µg / kg m.c. rozszerza naczynia nerkowe oraz otrzewnej, w konsekwencji powodując wzrost przepływu krwi przez nerki oraz nasilając diurezę (wydalanie moczu przez nerki). W dawce 2-10 µg / kg masy ciała dodatkowo pobudza receptory β-adrenergiczne i ma wpływ na pojemność minutową serca (inaczej jest to ilość krwi pompowana w ciągu 1 minuty). W dawce powyżej 10 µg / kg m.c. ma też wpływ na receptory α- adrenergiczne, powoduje skurcz naczyń obwodowych, a to wraz ze wzrostem pojemności minutowej serca prowadzi do wzrostu ciśnienia krwi.

Ustalono, iż dopamina ma duże znaczenie w procesie rozwoju nowotworów: hamuje angiogenezę (kluczowy etap powstawania nowych naczyń krwionośnych, które „zasilają” guza) przez supresję fosforylacji czynnika wzrostu śródbłonka naczyń.

Dopamina a prolaktyna

Prolaktyna pełni kluczową rolę w rozwoju komórek nowotworowych i wspomaga przetrwanie zmienionych komórek, np. raka piersi. Wiele badań epidemiologicznych wykazało korelację między prolaktyną i czynnikami ryzyka raka piersi. Większość linii komórkowych raka piersi ma wpływ na ekspresję receptora prolaktyny, a jej dodanie ma działanie odżywcze dla ludzkich komórek nowotworowych i tkanek w badaniach in vitro. Prolaktyna ma również wpływ stymulujący dla rozwoju raka prostaty oraz endometrium. Prolaktyna jest wydzielana przez część gruczołową przysadki mózgowej (przedni płat przysadki). Jej wydzielanie jest hamowane przez podwzgórze, poprzez wydzielanie dopaminy przez neurony drogi guzkowo-lejkowej (ang. tuberoinfundibular neurons). Stąd właśnie agonista receptora dla dopaminy, dostinex, znalazł swoje miejsce w terapii hiperprolaktynemii. Kolejny związek, który ma działanie hamujące na prolaktynę, to oreksyna, neuropeptyd. Z kolei histydyna (aminokwas niezbędny) może podwyższać stężenie prolaktyny w ustroju.

Wydzielanie prolaktyny hamuje:

• wyrzut dopaminy,
• GABA,
• somatostatyna,
• acetylocholina,
• noradrenalina.

Tyrozyna i serotonina, a narkotyki!

Jak już wiemy, tyrozyna jest prekursorem dopaminy, noradrenaliny oraz adrenaliny. Co najciekawsze, wiele narkotyków opiera swoje działanie na wyrzucie adrenaliny (i hamowaniu jej wychwytu zwrotnego), serotoniny (i hamowaniu jej wychwytu zwrotnego) oraz dopaminy. Z kolei serotonina powstaje poprzez hydroksylację tryptofanu. Jest neurotransmiterem w mózgu oraz powoduje skurcz mięśni gładkich.

Tak więc wydaje się, iż niektóre aminokwasy są kluczowe dla mechanizmów, dzięki którym działają narkotyki. Przykładowo, kokaina hamuje zwrotny wychwyt dopaminy, noradrenaliny i serotoniny. Ma również miejscowe działanie znieczulające (co jest wyjątkową cechą tej substancji).

Wygląda to następująco:

• wyrzut noradrenaliny: amfetamina > metamfetamina > fentermina > efedryna
• hamowanie wychwytu zwrotnego noradrenaliny: amfetamina > metamfetamina > efedryna > fentermina
• wyrzut serotoniny (5-HT): metamfetamina (racemiczna) > amfetamina > fentermina > metamfetamina (lewoskrętna) > efedryna
• hamowanie wychwytu zwrotnego serotoniny (5-HT): metamfetamina (racemiczna) > amfetamina > fentermina > metamfetamina (lewoskrętna) > efedryna
• wyrzut dopaminy: metamfetamina (racemiczna) > amfetamina > fentermina > metamfetamina (lewoskrętna) > efedryna
• hamowanie wychwytu zwrotnego dopaminy: amfetamina > metamfetamina (racemiczna) > fentermina > efedryna > metamfetamina (lewoskrętna)

L-cytrulina

L-cytrulina jest popularnym aminokwasem, który często pojawia się w różnych produktach dla sportowców.

Dlaczego stosuje się suplementy diety, a nie pokarm? Z tej samej przyczyny, jak w przypadku kreatyny. W 1-1.5 kg świeżego arbuza znajdują się 3 g l-cytruliny (minimalna dawka skuteczna), zaś w 3.3-5 kg arbuzów znajdziemy 10 g l-cytruliny (maksymalna dawka, która jest efektywna). Raczej nikt nie da rady zjeść przed treningiem 5 kg arbuzów, a bez trudu można wypić roztwór z 2 małych łyżeczek suplementu wraz z wodą. Po spożyciu l-cytruliny zwiększone stężenie l-argininy pojawia się po ok. 1-2 h. Okazało się, iż l-cytrulina zmniejsza stan zapalny redukując TNF-ALFA, IL-6 oraz c-reaktywną proteinę. Mógłbym tu zasugerować, by dodawać 5-10 g l-cytruliny dziennie do „cyklu”, jeśli ktoś nadużywa środków dopingujących, np. SAA (mają one negatywny wpływ na CRP. Spotyka się przekroczenie normy o 26 razy! Wspomniany mężczyzna stosował nandrolone, sustanon, metanabol, stanazolol i rhGH).

Dodatkowo l-cytrulina w sposób zależny i niezależny od tlenku azotu ma wpływ antyoksydacyjny. L-cytrulina wywiera wpływ na kondycję śródbłonka naczyniowego poprzez zmniejszenie liczby powstających rodników hydroksylowych, a także poprzez wpływ na mięśnie gładkie. Wpływ pośredni dotyczy syntezy tlenku azotu.

Najważniejszą substancją wydzieloną przez śródbłonek, która zapobiega zarówno miażdżycy tętnic, jak i występowaniu zdarzeń naczyniowych, jest tlenek azotu (NO). Tlenek azotu powstaje z l-argininy poprzez oddziaływanie śródbłonkowego eNOS (syntezy tlenku azotu). L-arginina => NO i l-cytrulina.

Suplementacja l-cytruliną jest bardziej skuteczna w zwiększaniu poziomów l-argininy i syntezy NO, w porównaniu do podawania samej l-argininy. Suplementacja l-cytruliną okazała się obiecująca, jako interwencja obniżająca ciśnienie krwi (zarówno w spoczynku, jak i wywołane stresem). Istnieje wiele dowodów na to, iż l-cytrulina ma znaczenie dla zdrowia metabolicznego oraz stanu układu krążenia, co powinni docenić z pewnością sportowcy, a nawet osoby nieaktywne fizycznie.

Wnioski: l-cytrulina w dawce 5-10 g dziennie wywiera korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy, a pośrednio na nerki i śródbłonek naczyniowy.

Dawkowanie: 5-10 g, 60-80 minut przed treningiem.

Podsumowanie

Ze względu na ogrom materiału, przedstawiłem tylko niektóre kluczowe związki. Osoby zainteresowane tematem odsyłam do literatury, obszerna lista znajduje się pod artykułem. Na koniec bardzo ważna informacja: niestety, człowiek magazynuje białko (np. w mięśniach), ale zużywa je głównie na cele energetyczne, jako awaryjne źródło energii (np. optymalny rozpad mięśni, który buduje fizjopatologię, zapewniają aeroby na czczo, głodówki i diety, VLCD (800) oraz 1200 kcal). Niestety białko jest kiepskim źródłem energii, dlatego trzeba zapewnić jego regularny dowóz w pożywieniu (tak samo, jak innych makroskładników, tj. węglowodanów i tłuszczów). Całkowita pula wolnych aminokwasów ustroju wynosi 120 g, co stanowi zaledwie 1% całkowitej puli białek i 30% dobowego obrotu białkowego ocenianego blisko na 400–800 g / dobę. W całkowitej puli, 8 aminokwasów niezbędnych stanowi jedynie 8,4%, natomiast glutamina, kwas glutaminowy, alanina i glicyna stanowią około 79%. Sugeruję podaż protein na poziomie 1.5 – 2 g / kg m.c. dziennie („dieta na masę”), natomiast w czasie redukcji nawet 3-4 g / kg m.c. dziennie.

Referencje:

Anna M. Badowska Kozakiewicz “Patofizjologia człowieka”

E. Mutschler "Farmakologia i toksykologia", WYDANIE III

Robert K. Murray, Daryl K. Granner, Victor W. Rodwell red. wyd. pol. Franciszek Kokot „Biochemia Harpera ilustrowana” wydanie VI

Ming Leong Lim, Jason O’Neal Roach „Metabolizm i żywienie – Crash Course”.

F. Delavier „Suplementy żywnościowe dla sportowców”

Izabella Czajka, Wojciech Zgliczyński “Gynecomastia – pathogenesis, diagnosis and treatment” Department of Endocrinology, Medical Center for Postgraduate Education, Warsaw

Liu G1,2, Liang L3, Bray GA4, Qi L1,5,6, Hu FB1,6, Rood J4, Sacks FM1,6, Sun Q1,6. “Thyroid hormones and changes in body weight and metabolic parameters in response to weight loss diets: the POUNDS LOST trial” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28138133

Debmalya Sanyal and Moutusi Raychaudhuri1 “Hypothyroidism and obesity: An intriguing link” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4911848/

“Treatment for Stimulant Use Disorders” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK64328/

Volkow ND1, Ding YS, Fowler JS, Wang GJ, Logan J, Gatley JS, Dewey S, Ashby C, Liebermann J, Hitzemann R, et al. “Is methylphenidate like cocaine? Studies on their pharmacokinetics and distribution in the human brain”. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7771915/

Steven B. Karch “Drug abuse handbook” CRC PRESS

Rycerz K1, Jaworska-Adamu JE. „Effects of aspartame metabolites on astrocytes and neurons”https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23553132

Aleksandra Jawiarczyk, Marek Bolanowski “Oreksyny – neuropeptydy o działaniu plejotropowym”

http://www.czytelniamedyczna.pl/2887,zaburzenia-czynnosci-srodblonka-naczyniowego-i-metody-ich-leczenia.html

Timothy D. Allerton,1 David N. Proctor,2 Jacqueline M. Stephens,1 Tammy R. Dugas,3 Guillaume Spielmann,1,4 and Brian A. Irving “;L-Citrulline Supplementation: Impact on Cardiometabolic Health”https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6073798/

Branched-chain amino acids and arginine improve performance in two consecutive days of simulated handball games in male and female athletes: a randomized trial PLoS One. 2015 Mar 24;10(3):e0121866. doi: 10.1371/journal.pone.0121866. eCollection 2015. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25803783

„Branched-chain amino acid supplementation before squat exercise and delayed-onset muscle soreness.” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23524365

Co-ingestion of protein and leucine stimulates muscle protein synthesis rates to the same extent in young and elderly lean men. Koopman R, Verdijk L, Manders RJ, Gijsen AP, Gorselink M, Pijpers E, Wagenmakers AJ, van Loon LJ Am J Clin Nutr. 2006 Sep; 84(3):623-32.

„L-arginina w chorobach układu sercowo—naczyniowego” Natasza Balcer-Dymel, Katarzyna Korzeniowska, Anna Jabłecka https://journals.viamedica.pl/arterial_hypertension/article/viewFile/19498/15316

„The Ergogenic Potential of Arginine” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2129157/

Colombani PC, Bitzi R, Frey-Rindova P, Frey W, et al. Chronic arginine aspartate supplementation in runners reduces total plasma amino acid level at rest and during a marathon run. Eur J Nutr. 1999;38:263–70. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10784382

Walberg-Rankin J, Hawkins C, et al. The effect of oral arginine during energy restriction in male weight trainers. J Strength Cond Res. 1994;8:170–7.

„Czy suplementacja argininą jest skuteczną metodą wspomagania zdolności wysiłkowych w sporcie?” Krzysztof Durkalec-Michalski, Jeszka Jan

https://examine.com/supplements/citrulline/?PageSpeed=noscript

J Am Coll Cardiol. 1998 Nov;32(5):1336-44. Restoring vascular nitric oxide formation by L-arginine improves the symptoms of intermittent claudication in patients with peripheral arterial occlusive disease.