Troche Histori
Już w odległych czasach bliskość rzeki Brdy oraz duże obszary leśne zadecydowały o osiedlaniu się na tym terenie ludzi. Jak podaje monografia Koronowa z 1968 roku, najstarsze ślady bytności ludzi w tej okolicy pochodzą sprzed ok. 10.000 lat. Nie było to jeszcze osadnictwo stałe, lecz obozowiska przejściowe założone w środkowej epoce kamienia - mezolicie (ok. 8000-4200 l.p.n.e.), przez ludność kultury tardenuaskiej. Już z następnej epoki - neolitu (ok.4200-1700 l.p.n.e.), kiedy to ludność przechodzi z koczowniczego na osiadły tryb życia, pochodzą ślady osady założonej przez ludność kultury ceramiki sznurowej. Ludność ta odegrała wielka rolę w dziejach Europy, dzięki oswojeniu koni i rozprzestrzenieniu się na dużym obszarze, przez co przyczyniła się do ujednolicenia kulturowo-językowego różnych ludów. Pojedyncze znaleziska archeologiczne - przedmioty kultury materialnej odnajdywane przypadkowo potwierdzają zamieszkanie ludności w każdej epoce - dowodzą ciągłości osadnictwa na tym terenie. Pod koniec lat pięćdziesiątych, w okolicach dzisiejszej ul. Pomianowskiego, odkryto cmentarzyska z IV i V okresu epoki brązu (1000-650 l.p.n.e.) oraz w Samociążku (na terenie budowy elektrowni) z końca epoki brązu i okresu halsztackiego (650-400 l.p.n.e.). Odkrycia te świadczą o osadnictwie prasłowiańskiej ludności na tym obszarze. Obok grobów jednostkowych, charakterystycznych dla kultury łużyckiej, natrafiono w obrębie miasta na groby skrzynkowe (rodzinne), związane z kulturą wschodnio-pomorską z okresu halsztackiego i wczesnego okresu lateńskiego (400-150 l.p.n.e.). Z okresu późnolateńskiego (150 l.p.n.e. do początku n.e.) pochodzi natomiast ceramika kultury grobów jamowych (fragmenty tej ceramiki odkryto w pobliżu Przyrzecza - obecnie w obrębie Koronowa). Ciągłość osadnicza istniała także w następnych okresach: rzymskim (od początku n.e. do 375 roku), wędrówek ludów (375-570 r.), a także już w epoce wczesnofeudalnej - okresie wczesnośredniowiecznym (570-1250 r.).
Od ustroju plemiennego do cystersów (04.03.05)
W okresie wczesnopiastowskim (950-1250 r.) na obszarze obecnego miasta wzniesione zostały przypuszczalnie dwa ośrodki grodowe: na tzw. Wzgórzu Łokietka (ok. 300 m na zachód od koryta Brdy, nieopodal mostu) oraz w lesie "Grabina" w Starym Dworze (ok. 250 m na południe od grodu koronowskiego). W trakcie przeprowadzonych w 1995 roku badań archeologicznych nie potwierdzono istnienia drugiego grodziska. Badanie pierwszego /Wzgórze Łokietka/ przyniosło natomiast sensację. Datownie pierwotnego zasiedlenia tego miejsca przesunięto już na VII-VIII wiek. W początkach istnienia państwa polskiego Koronowo położone było prawdopodobnie w obrębie terytorium pomorskiego, którego południowa granica z Polanami przebiegała doliną Noteci. Ostatecznie okolice Koronowa zostały włączone do państwa polskiego na początku XII wieku i weszły w skład kasztelanii wyszogrodzkiej, obejmującej obszar północnych Kujaw, znajdujących się w okresie rozbicia dzielnicowego we władzy udzielnych książąt kujawskich. W 1286 roku książę inowrocławski Siemomysł zezwolił zakonowi cysterskiemu w Byszewie (ok. 10 km na południowy zachód od obecnego Koronowa) na lokację ośrodka miejskiego na prawie średzkim, na terenie wsi Byszewo. Lokacja ta nie doszła jednak do skutku.
Koronowo stanowiło pierwotnie - jako osada smolarska Smeysche (1288), Smexe (1292), własność biskupstwa kujawskiego. W 1288 roku nabyli ją Cystersi w drodze zamiany z biskupem włocławskim Wisławem i przenieśli tu siedzibę swego konwentu z Byszewa oraz założyli nowy klasztor. Istniały tu bardzo korzystne warunki do rozwoju gospodarczego - znakomity szlak komunikacyjny i transportowy, jakim była Brda i przeprawa przez nią oraz krzyżujące się tutaj szlaki handlowe z Kujaw i Wielkopolski do Gdańska i z Ziemi Chełmińskiej na Pomorze Zachodnie. Nazwę osady Cystersi zmienili na Felix Vallis, czyli Szczęśliwa Dolina. W rok później w zakonnych inkubałach pojawiło się drugie miano - Clara Vallis, czyli Jasna Dolina. 3 lutego 1359 roku król Kazimierz Wielki wydał przywilej zezwalający na założenie miasta o nazwie Koronowo, na prawie niemieckim, ale jego postanowienia nie zostały wypełnione.
Powstanie miasta (04.03.05)
Dopiero akt lokacyjny z 1368 roku, nadany również przez Kazimierza Wielkiego, oraz przywilej lokacyjny opata Jana II w 1370 roku stworzyły realne podstawy do założenia miasta, które uposażono 27 włokami. Zgodnie z przywilejem zwano je Byszewem, Nazwa Corunowo pojawiła się w drugiej połowie XIV wieku, w źródłach notowana była od 1426 roku (wiąże się ona z nazwą klasztoru - Corona Mariae, w którym szczególnie pieczołowicie wyznawano Kult Najświętszej Marii Panny), a w powszechne użycie weszła w połowie XV wieku.
Na podstawie przywileju z 18 grudnia 1368 roku mieszczanie i wójt nie podlegali sądownictwu urzędników królewskich. Władzę administracyjną i sądowniczą sprawował wójt, który podlegał urzędującemu opatowi. Obaj wykonując władzę sądowniczą kierowali się przepisami prawa magdeburskiego. Kazimierz Wielki nadał również miastu prawo odbywania co tydzień - w czwartek - targu. Prawdopodobnie wraz z lokacją władze miejskie zaczęły korzystać z pieczęci przedstawiającej berło i koronę. Pierwsza wiadomość źródłowa na ten temat pochodzi z 1399 roku (dzisiejszy herb miasta przedstawia złotą koronę i berło na niebieskim tle).
Bitwa z Krzyżakami (04.03.05)
Znajdujące się w niewielkim oddaleniu od ówczesnej granicy polsko-krzyżackiej Koronowo było wielokrotnie narażone na najazdy wojsk Zakonu. W czasie Wielkiej Wojny (1409-1411), 10 października 1410 roku rozegrała się w rejonie wsi Wilcze (11 km na północny zachód od Koronowa) zwycięska dla Polaków bitwa z Krzyżakami, zwana odtąd bitwą pod Koronowem. W jej wyniku udaremnione zostały zakusy Krzyżaków na opanowanie Kujaw i Wielkopolski, w celu wymuszenia na stronie polskiej szybkiego i przychylnego dla nich pokoju kończącego wojnę. Bitwa przyczyniła się również do podniesienia chwały oręża polskiego oraz wpłynęła w sposób zasadniczy na ustalenia pokoju w Toruniu w 1411 roku, w następstwie którego Zakon zwrócił czasowo Żmudź Litwie, a na trwałe ziemię dobrzyńską Polsce. W początkach grudnia 1410 roku oddziały komtura tucholskiego dokonując wypadu na północne Kujawy zdobyły Koronowo, rabując i paląc miasto, a wielu mieszkańców mordując. Wówczas też zaginął przywilej lokacyjny, odnowiony w następnym roku.
Dzieje do okresu zaborów (04.03.05)
Aż do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Koronowo wchodziło w skład powiatu bydgoskiego i województwa inowrocławskiego. Od XIV do XVIII w. było ośrodkiem zarządu rozległych dóbr ziemskich miejscowego klasztoru cystersów, jednego z najbogatszych opactw cystersów w Polsce. Stanowiło też, zwłaszcza w końcu XV i w XVI w., dość znaczny ośrodek rzemieślniczo-handlowy, utrzymujący nawet kontakty handlowe z Gdańskiem (handel zbożem i drewnem). Rangę miasta podniosły przywileje królewskie Kazimierza Jagiellończyka z lat 1476 i 1484 na odbywanie dwu jarmarków w roku oraz co tygodniowego targu. Przywileje na rzecz miasta wydawali także opaci, m.in. opat Adam Mirkowski w 1563 r. odnowił przywilej miejski, rozszerzył uprawnienia mieszczan oraz włączył do miasta wieś Waliszewko, a opat Wawrzyniec Żaliński w dokumencie z 1597 r. nadał Koronowu ziemie uprawne należące do wsi Nowy Dwór i wieś Samociążek oraz zezwolił na wypas trzód mieszczan na położonych wokół miasta pastwiskach i w lasach cysterskich. Ufundował też kościół i klasztor Świętego Ducha. Mieszczanie posiadali też młyny i browar. Ludność zajmowała się rzemiosłem, garncarstwem, produkcją piwa, rolnictwem i hodowlą. W 2 poł. XVI w. miasto osiągnęło największą liczbę mieszkańców w czasach Rzeczypospolitej - ok. 975 osób.
Upadek gospodarczy miasta nastąpił w XVII w. i poł. XVIII w. w następstwie wojen szwedzkich i wojny północnej oraz klęsk żywiołowych (przede wszystkim pożarów oraz tzw. morowego powietrza). Niewątpliwie próbę podniesienia z upadku Koronowa stanowiło nadanie przez króla Augusta III Sasa 31 sierpnia 1750 r. prawa odbywania dwóch kolejnych jarmarków rocznie. Mimo usilnych starań do końca wieku nie udało się w istotny sposób wydźwignąć miasta z upadku. Poważnie zrujnowane były zarówno domy prywatne jak i obiekty użyteczności publicznej (ratusz i słodownia miejska) oraz ulice i mosty przez Brdę.
Pod panowaniem pruskim (04.03.05)
W 1772 r. miasto weszło wraz z okręgiem nadnoteckim w skład zaboru pruskiego. Liczyło wówczas ok. 700 mieszkańców (w 1774 r. - 706 osób) i 130 domów, z których jedynie 10 było pokrytych dachówką. W następnych latach miał miejsce powolny wzrost liczby ludności. Miasto stanowiło lokalny ośrodek handlowo-rzemieślniczy, w części również rolniczy (w 1818 r. gospodarką rolną zajmowało się 31 mieszczan, dla których praca na roli stanowiła podstawowe zajęcie). Począwszy od lat 60 XIX w. nastąpił silniejszy rozwój rzemiosła, pod koniec XIX w. i na początku XX w. zaczął się rozwijać drobny przemysł (czynne były 2 młyny, 4 tartaki oraz 2 cegielnie). W 1909 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Tucholą (komunikacja z Bydgoszczą ułatwiała od 1895 r. linia kolejki wąskotorowej, rozebrana niestety w 1969 r.)
W 1900 r. uruchomiona została w Koronowie elektrownia, w 1907 r. rzeźnia. W następstwie uprzemysłowienia miasta i lepszego skomunikowania z pobliskimi ośrodkami zwiększył się udział handlu w rozwoju gospodarczym Koronowa, w szczególności spółdzielni zaopatrzenia i zbytu "Rolnik", założonej w 1908 r. Jeszcze w 1898 r. zbudowano dwupiętrowy budynek szpitala. W 1862 r. na obszarze miasta działały 3 szkoły publiczne stopnia podstawowego: ewangelicka, katolicka i żydowska. Na przełom XIX i XX w. przypadło znaczne ożywienie świadomości narodowej wśród mieszkańców Koronowa. W 1882 r. powołane zostało Towarzystwo Przemysłowe, skupiające kupiectwo polskie, przemysłowców i rzemieślników. W 1888 r. zorganizowano Towarzystwo Ludowe, grupujące przede wszystkim robotników. Od 1892 r. pieśn polska podtrzymującą ducha narodowego, pielęgnowały dwa koła śpiewacze. W 1895 r. zorganizowane zostało gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", przeciwstawiające się odpływowi młodzieży polskiej do niemieckich organizacji sportowych i wynaradawianiu. Dało to początek zorganizowanemu sportowi w Koronowie. W 1908 r. powstało Towarzystwo Czytelni Ludowych, propagujące polską książkę wśród szerokich warstw polskiego społeczeństwa. W odpowiedzi na wypadki we Wrześni 15 października 1906 r. wybuchł także strajk szkolny w Koronowie. 17 listopada brało w nim udział 283 dzieci. Strajk zakończył się 6 czerwca 1907 r. 49 najbardziej opornych dzieci otrzymało kary cielesne i nie uzyskało promocji do klas wyższych, 9 najstarszym przedłużono okres zwolnienia ze szkoły, a rodziców ukarano wysokimi grzywnami.
W następstwie rewolucji listopadowej 1918 r. jaka ogarnęła całą Rzeszę Niemiecką, 3 stycznia 1919 r. zorganizowana została z inicjatywy dr. Józefa Szewsa pierwsza kompania Tajnej Organizacji Wojskowej, na której czele stanęli dr. Stanisław Szukalski i płk. inż. Józef Szyman. powołano także Tajną Radę Ludową, udzielającą pomocy ochotnikom z miasta i okolicy wstępującym w szeregi powstańców wielkopolskich. W celu utrzymania porządku publicznego oraz zabezpieczenia mienia mieszkańców miasta, a także ochrony pobliskich lasów i obiektów użyteczności publicznej przed grabieżą utworzono w Koronowie tajną Straż Obywatelską (Ludową) pod dowództwem Bernarda Kaczora. Licząca 50 osób Straż przyczyniła się do likwidacji powstających band rabunkowych.
Powrót do Macierzy (04.03.05)
W dniu 26 stycznia 1920 roku wojsko polskie armii gen. Hallera pod dowództwem pułkownika Wacława Przeżdzieckiego wkroczyło uroczyście do miasta, co stanowiło przejęcie władzy przez administracje polską nad Koronowem. Mieszkańcy naszego miasteczka bardzo serdecznie i gorąco witali polskich żołnierzy. Miasto, liczące wówczas ok. 5500 mieszkańców (78% stanowili Polacy), weszło w skład powiatu bydgoskiego, pozostającego do 1 kwietnia 1938 r. w obrębie województwa poznańskiego. Dopiero od tej daty, zgodnie z ustawą z 12 czerwca 1937 r. o zmianie granic województw poznańskiego, pomorskiego, warszawskiego i łódzkiego, zostało ono wraz z powiatem bydgoskim włączone do województwa pomorskiego.
Między wojnami (04.03.05)
W okresie międzywojennym dominującą rolę w gospodarce miasta odgrywało rolnictwo, reprezentowane przez ponad 450 gospodarstw rolnych, rozwijające produkcję żyta i ziemniaków oraz hodowlę bydła rogatego i trzody chlewnej. Przemysł był reprezentowany m.in. przez 3 tartaki, 2 młyny, bekoniarnię oraz rzeźnię miejską, a także fabrykę cementu i 3 cegielnie. Łączne zatrudnienie w przemyśle nie przekraczało 350 osób. Trudną sytuację na rynku pracy pogłębiały powtarzające się kryzysy w polskim przemyśle drzewnym. Obok zreorganizowanego szkolnictwa powszechnego w mieście działała (od 1924 r.) czteroletnia szkoła wydziałowa oraz zawodowa - Publiczna Szkoła Dokształcająca Przemysłowo - Kupiecka. Życie kulturalne organizowało przede wszystkim Towarzystwo Ludowe prowadzące szeroką działalnością odczytową, wspomniane już Towarzystwo Czytelni Ludowych i Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" oraz założone w 1875 r. Towarzystwo Upiększania Miasta Koronowa.
Mroczny czas okupacji (04.03.05)
W czasie walk we wrześniu 1939 r. na zachód od miasta, na linii tzw. jezior byszewskich, 25 kilometrowym pasem od Jeziora Słuposwkiego do Sokola Kuźnicy przebiegały pozycje obronne 9 Dywizji Piechoty dowodzonej przez płk. Józefa Werobeja. Dywizja wchodząca w skład armii "Pomorze", w wyniku szybkich akcji wojsk pancernych nieprzyjaciela (9 DP walczyła z siłą pięciu wielkich jednostek, w tym dywizji pancernej dysponującej 324 czołgami i ponad 100 samochodami pancernymi) oraz jego przebicia się nad Wisłę została w nocy z 2 na 3 września okrążona i w następnych dniach zniszczona, z wyjątkiem 22 Pułku Piechoty, który przedarł się do Bydgoszczy. 2 września 1939 r. w Koronowie poległo 13 żołnierzy; ich zwłoki pochowano na miejscowym cmentarzu. Lata okupacji zaznaczyły się wzmożoną akcją eksterminacyjną, skierowaną głównie przeciwko inteligencji polskiej, działaczom politycznym i społecznym. 26 października 1939 r. Niemcy aresztowali a następnie zamordowali w lesie dawnego majątku Iwickowo (koło Srebnicy) 12 mieszkańców miasta. Na terenie więzienia w Koronowie znajdował się obóz karny dla Polaków, w którym w okresie od stycznia 1940 r. do połowy listopada 1944 r. zginęło lub zmarło z wycieńczenia 606 osób. Zwłoki ich pochowano na cmentarzu więziennym. Ogółem w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło około 100 obywateli miasta. Koronowo zostało wyzwolone przez wojsko radzieckie 26 stycznia 1945 r.
Po wojnie (04.03.05)
Po wojnie najważniejszym wydarzeniem w historii Koronowa była budowa hydroelektrowni i Zalewu na potrzeby energetyczne. Koncepcja budowy tamy i siłowni została opracowana przez prof. Karola Pomianowskiego z Politechniki Warszawskiej i mgr. inż. Alfonsa Hoffmana już w czasach II Rzeczypospolitej. W latach 1956-62 zbudowane zostały zapora i hydroelektrownia, a także spiętrzono wody Brdy, przez co powstał zbiornik o powierzchni 1660 ha i długości 36 km. Budowa zapory i Zalewu przyczyniła się do urozmaicenia, ożywienia i uatrakcyjnienia krajobrazu tej części doliny Brdy oraz powstania rejonu turystyczno-wypoczynkowego o zróżnicowanych funkcjach. Dzięki temu dzisiaj turystyka jest jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki w gminie Koronowo.
W roku 1968 hucznie obchodzono rocznicę 600 lat od nadania praw miejskich. Rocznicy tej towarzyszyły liczne imprezy i konkursy dla mieszkańców Koronowa. l
crxx16
