50 Dollars
a to dzis robiłem na historii
SENTENCJE ŁACIŃSKIE I ZWROTY ZNANE Z HISTORII
1. Alea iacta est – Kości zostały rzucone [słowa Menandra powtórzone przez Cezara, podczas przekraczania rzeki Rubikon w r. 49 p.n.e. wbrew rozkazowi senatu; rozpoczął w ten sposób wojnę domową, w której zwyciężył Pompejusza].
2. Ab ovo usque ad mala – Od samego początku, od Adama i Ewy [łać. ‘od jaja’. Horacy sławi Homera, że nie rozpoczął Iliady „od jaja” Ledy, z którego wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do rzeczy, in medias res. W Satyrach I,3,6 Horacy używa wyrażenia ab ovo usque ad mala dosł. ‘od jajka aż do jabłek; od zakąski aż do deseru; od początku do końca’].
3. Audiatur et altera pars – Należy wysłuchać także drugiej (przeciwnej) strony (przed wydaniem sądu, orzeczenia).
4. Ave Caesar! Morituri te salutant – Witaj Cezarze, pozdrawiają cię idący na śmierć [pozdrowienie gladiatorów wychodzących na arenę; tymi słowami pozdrawiali cesarza Klaudiusza marynarze, którym kazał odegrać bitwę morską; z Divus Claudius V,21,6 Swetoniusza. W Quo vadis Sienkiewicza].
5. Aliena laudatis, vestra ignoratis – Cudze chwalicie, waszego nie znacie.
6. Carpe diem – (dosł. Chwytaj dzień) Korzystaj z każdego dnia; nie marnuj mijających chwil. [dewiza epikurejczyków. Horacy Carmina I,11,8]
7. Carthago delenda est – Kartagina musi być zburzona.
8. Civis Romanus sum – Jestem obywatelem rzymskim [stara forma odwołania się do nietykalności obywatelskiej i do jurysdykcji rzymskiej (od sądów cudzoziemskich), „która wielu ludziom na krańcach Imperium, pod barbarzyńcami, ratowała cześć i życie”; u Cycerona; św. Paweł Apostoł].
9. Cogito ergo sum – Myślę więc jestem. [Rene Descartes Meditationes de prima philosophia 1,7,10]
10. Consuetudo est altera natura – Przyzwyczajenie to druga natura. [Arystoteles: Rhetorica I,11. Słowa te spopularyzował Cycero De finibus bonorum et malorum 5,25,74].
11. Contra spem spero – Przeciw nadziej mam nadzieję. [Parafraza zdania św. Pawła z listu Do Rzymian (4,10): „Contra spem in spem credidit”’ Paweł pisał to o Abrachamie].
12. Cuius regio, eius religio – Czyj kraj, tego wyznanie. Władca określa wyznanie poddanych. Zasada przyjęta w czasie Augsburskiego Pokoju Religijnego 1555 r.
13. De gustibus non est disputandum – W sprawach smaku (gustów, upodobań) nie ma dyskusji.
14. Donec eris felix multos numerabis amicos – Dopóki będziesz szczęśliwy, będziesz miał wielu przyjaciół [Owidiusz Tristia I,9,5-6].
15. Dulce et decorum est pro patria mori – Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za Ojczyznę. [Fragment jednej z tzw. „Ód rzymskich” Horacego, w których poeta sławi tradycyjne cnoty rzymskie, Carmina III,2,13. Napis m.in. na bramie cmentarza na Palmirach].
16. Dura lex sed lex – Twarde prawo, ale (przecież) prawo [Ulpian Digesta Iustiniani XL,9,12,1].
17. De mortuis nil nisi bene – O umarłych nie należy mówić niczego jak tylko dobrze [Diogenes Laercjusz Chilon]
18. Errare humanum est – Błądzić (mylić się) jest rzeczą ludzką [Seneka Rhetor Controversiae 4,3; Cyceron In Marcum Antonium orationes Philippicae 12,2. Podobne myśli u Teogonisa, Sofoklesa i Eurypidesa]
19. Exemplis discimus – Na przykładach uczymy się [Fedrus Fabulae Aesopiae II,2,1].
20. Festina lente – Śpiesz się powoli. [Swetoniusz Divus Augustus 25; maksyma cesarza Augusta].
21. Finis coronat opus – Koniec wieńczy dzieło (i pozwala nam dopiero ocenić w pełni) [Przysłowie przytoczone przez Owidiusza Heroides 2,85. Napis w herbie Seszeli, państwa w Ameryce Południowej].
22. Gaudeamus igitur (iuvenes dum sumus) – Cieszmy się więc, pókiśmy młodzi. [Pierwsze słowa pieśni studenckiej z XVIII wieku za zbioru Carmina Burana; pierwotnie była to żartobliwa piosena żaków Uniwersytetu w Heidelbergu; tekst poety nm. C. W. Kinderlebena (1781 r.) oparty na hymnie pokutnym z XIII w.; melodia pieśni J. G. Günthera (1717 r.)].
23. Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo – Kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem. [z Garioponta (XI w. Szkoła Salerneńska); u Owidiusza Listy z Pontu 4,10,5].
24. Honores mutant mores, (sed raro in meliores) – Zaszczyty zmieniają obyczaje, (lecz rzadko na lepsze). [Plutarch Vitae parallelae – Sulla 30].
25. Homo sum, humani nil a me alienum esse puto – Człowiekiem jestem; sądzę, że nic co ludzkie nie jest mi obce. [Terencjusz Heautontimorumenos I,1,25].
26. Homo homini lupus est – Człowiek człowiekowi wilkiem [ Thomas Hobbes według Plauta Asinaria 495].
27. Historia magistra vitae est – Historia jest nauczycielką życia. [Cycero De oratore II,9,36].
28. Ibi victoria, ubi concordia – Tam zwycięstwo, gdzie zgoda [Publiusz Syrus Sententiae 289].
29. Inter arma silent leges – W czasie wojny milczą prawa. [wg. Plutarcha Vitae parallelaei – Marius XXVIII,2 słów tych miał użyć konsul i wódz rzymski Mariusz dla uzasadnienia bezprawnego nadania obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom Kamerynu (101 r. p.n.e.); spopularyzowane przez Cycerona Pro Milone IV,11].
30. Inter arma silent musae – W czasie wojny milczą Muzy [Cycero].
31. Ignorantia iuris nocet – Nieznajomość prawa szkodzi [formuła prawa rzymskiego].
32. Iustitiam colere debemus – Powinniśmy szanować sprawiedliwość [Gmach Sprawiedliwości].
33. Lex retro non agit – Prawo nie działa wstecz [zasada prawa rzymskiego; Cyceron In Verrem 41-42,105].
34. Manus manum lavat – Ręka rękę myje [słowa poety greckiego Epicharmosa z Syrakuz (VI/V w. P.n.e.) przytoczone przez Ajschinesa Dialogi II,6; spopularyzowane w wersji łacińskiej przez Senekę i Peteroniusza].
35. Medice! Cura te ipsum – Lekarzu, ulecz samego siebie [przysłowie przytoczone w Łk. 4,23]
36. Mens sana in corpore sano – Zdrowy duch (rozum) w zdrowym ciele [Juwenalis Saturae X,356. Dewiza Towarzystwa Gimnastycznego ‘Sokół’ powstałego na przełomie XIX i XX w.].
37. Neminem captivabimus, nisi iure victum – Nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego [immunitet nietykalności przyznany szlachcie przez Władysława Jagiełłę przywilejem brzeskim z 1425 r.].
38. Non scholae sed vitae discimus – Nie dla szkoły lecz dla życia uczymy się [parafraza słów Seneki: Non vitae sed scholae discimus z Epistulae morales ad Lucilium CVI,11].
39. Nosce te ipsum = Cognosce te ipsum – Poznaj samego siebie [przekład greckiej sentencji Gnothi seauton wyrytej na Świątyni Apollona w Delfach. Wersja łacińska u różnych autorów, np. u Cycerona i Seneki].
40. Nulla dies sine linea – Żaden dzień bez kreski; bez postępu w pracy [dewiza greckiego malarza Apellesa; u Pliniusza Starszego Historia naturalis XXV,85].
41. tempora, o mores! – Co za czasy, co za obyczaje! [Cyceron In Catilinam I,1].
42. Ora et labora et lege! – Módl się I pracuj I czytaj [dewiza zakonu benedyktynów sformułowana przez św. Benedykta z Nursji].
43. Omnia mea mecum porto – Wszystko moje ze sobą noszę; cały bowiem mój majątek to mądrość [Cyceron Paradoxa ad Marcum Brutum I,1,8 przypisuje te słowa greckiemu mędrcowi Biasowi z Prieny; Seneka natomiast Ad Serenum de constantia sapientis 5,6 i Epistulae morales ad Lucilium IX,18 filozofowi Stilponowi z Megary w postaci Omnia mea mecum sunt].
44. Otium post negotium – Odpoczynek po pracy.
45. Omnia suo tempore – Wszystko w swoim czasie.
46. Omnes unum simus – Bądźmy jednością.
47. Pax optima rerum – Pokój najlepszą z rzeczy [Silius Italicus Punica XI,593].
48. Panem et circenses! – Chleba i igrzysk [zawołanie próżniaczego pospólstwa rzymskiego; przytacza je Juwenalis Saturae X,81].
49. Pecunia non olet – Pieniądz nie śmierdzi [Cycero Orator XLV,154; według późniejszej anegdoty Cesarz Wespazjan miał to stwierdzić o pieniądzach uzyskanych jako podatek od publicznych latryn - przytoczone przez Swetoniusza De vita Caesarum – Vespasianus].
50. Per aspera ad astra – Przez trudy do gwiazd [parafraza z tragedii Seneki Hercules furens: Non est ad astra mollis e terris via – Nie jest łatwa droga z ziemi do gwiazd].
51. Primus inter pares – Pierwszy między równymi [tytuł przysługujący senatorowi pierwszemu na liście senatorów, w późniejszym okresie tytuł cesarza].
52. Quot capita tot sententiae – Ile głów tyle myśli (poglądów).
53. Quod felix, faustum fortunatumque sit – Oby to było szczęśliwe, sprzyjające, pomyślne.
54. Quidquid discis, tibi discis – Czegokolwiek się uczysz, uczysz się dla siebie [ Petroniusz Satiricon Libri 461].
55. Repetitio est mater studiorum – Powtarzanie jest matką nauki.
56. Scio me nihil scire – Wiem, że nic nie wiem [dewiza Sokratesa: Plato Obrona Sokratesa VI,21 A-D].
57. Salus rei publicae suprema lex esto – Dobro rzeczpospolitej niech będzie najwyższym prawem [wersja za Prawo XII tablic; Cyceron De legibus III,8, De divinatione I,59].
58. Sit tibi terra levis – Niech tobie ziemia lekką będzie [napis na nagrobkach, często w skrócie STTL; również w postaci Sit ei terra levis. Parafraza z Eurypidesa Alkestis 4777].
59. Tempora mutantur et nos mutamur in illis – Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi [słowa przypisywane przez Mathiasa Borboniusa (1612 r.) Lotarowi I, władcy Franków (795-855), a wcześniej przytoczone przez Williama Harrisona (1577 r.). Prawdopodobnie pod wpływem Owidiusza : Tempora labuntur tacitisque senescimus annis (czas upływa i my się starzejemy z cicho upływającymi latami)].
60. Ubi tu Caius ibi ego Caia – Gdzie ty, Gajuszu, tam ja Gaja [formuła wypowiadana przez pannę młodą wchodzącą do domu męża; Plutarch Moralia 271,E].
61. Veni, vidi, vici – Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem [po swym błyskawicznym zwycięstwie nad Farauesem, królem Pontu w bitwie pod Zelą 2 sierpnia 47 r. p.n.e. Cezar wysłał do przyjaciół w Rzymie list zawierający te trzy słowa. Informuje o tym Plutarch Żywot Cezara 50. Król Jan III Sobieski po zwycięstwie pod Wiedniem powiadomił o tym papieża w słowach : Venimus, vidimus, Deus vicit].
62. Vita brevis est, ars longa et spes fragilis – Życie krótkie, sztuka długa a nadzieja krucha.
63. Verba docent, exempla trahunt – Słowa uczą, przykłady pociągają [przysłowie średniowieczne; myśl Seneki Epistulae morales ad Lucilium 6,5].
64. Verba volant, scripta manent – Słowa ulatują, pismo pozostaje [przysłowie z XV w. Jako parafraza horacjańskiego Nescit vox missa reverti (słowo, które raz wyleciało, nie potrafi wrócić)].
65. Vox populi vox dei – Głos ludu, głos Boga [wyrażenie to znajduje się u Hezjoda Prace i dnie 736. Po łacinie użyte w liście filozofa Alkuina do Karola Wielkiego w sensie negatywnym: Nie słuchajmy tych, którzy mówią, że głos ludu jest głosem Boga. Podobną myśl możemy znaleźć u Seneki Rethora.
ZWROTY ŁACIŃSKIE
1. Alter ego = Amicus alter ego – drugie ja [prawdziwy przyjaciel jest jakby drugim mną samym; o przyjacielu; wg. Dogenesa Laertiosa określenia tego użył jako pierwszy Zenon z Kition na Cyprze. Przytoczył je Porfiriusz w Życiu Pitagorasa 33. Cyceron cytuje je w łacińskim przekładzie amicus alter ego.
2. Ab Urbe condita – od założenia miasta (Rzymu)
3. Ad Kalendas Graecas – na Kalendy greckie; nigdy
4. Alma mater – Matka Karmicielka [od średniowiecza nazwa szkoły wyższej; uniwersytet]
5. Anno Domini – w roku pańskim
6. Ante Christum natum / post Christum natum – przed / po narodzeniu Chrystusa
7. Arbiter elegantiarum – mistrz dobrego smaku, elegancji [Tacyt Annales XVI,19 tak nazywa Petroniusza, powiernika i przyjaciela Nerona, uważanego przez niego za mistrza dobrego smaku]
8. Ars amandi – sztuka kochania [tytuł poematu Owidiusza]
9. Artes liberales – sztuki wyzwolone [średniowieczna nazwa siedmiu nauk: trivium – gramatyka, retoryka, dialektyka; quadrivium – arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka]
10. Aurea mediocritas – złoty środek; złoty umiar, umiar [Horacy Carmina II, 10]
11. Bene natus – dobrze urodzony
12. Bonum publicum – dobro publiczne
13. Brevi manu – odręcznie; w skrócie
14. Caput mundi – głowa (stolica) świata; Rzym
15. Condicio sine qua non – warunek niezbędny, bez którego spełnienia coś nie zachodzi
16. Contra legem – wbrew prawu
17. Corpus delicti – dowód rzeczowy przestępstwa
18. Curriculum vitae – przebieg życia; życiorys [Cyceron Pro Rabiro oratio 10,30]
19. De facto – w istocie; w rzeczywistości
20. D.O.M. (Deo Optimo Maximo) – Bogu Najlepszemu Największemu [napis na świątyniach rzymskich, potem chrześcijańskich
21. Deus ex machina – bóg z maszyny [niespodziewany i nienaturalny udział osoby lub zdarzenia w rozwiązaniu jakiejś sytuacji; wyrażenie oparte na technice teatru greckiego. Słowa Sokratesa przytoczone przez Platona Kratylos 425 D]
22. Divide et impera – dziel i rządź [hasło przypisywane Filipowi Macedońskiemu, ojcu Aleksandra Wielkiego; Król Francji Ludwik XI]
23. Dramatis personae – osoby dramatu
24. Ecce homo – oto człowiek [słowa Piłata o Chrystusie]
25. Editio princeps – pierwsze wydanie
26. Errata – błędy, wykaz błędów
27. Ex aequo – na równi; jednakowo
28. Ex cathedra – z katedry, urzędowo, w sposób przecinający dyskusję
29. Ex libris – z książek, z księgozbioru
30. Ex definitione – z definicji; na mocy definicji
31. Ex officio – z urzędu, na mocy władzy
32. Explicite – jasno; wyraźnie [bez ogródek]
33. Ex post – po fakcie
34. Expressis verbis – dobitnymi słowami; dla przykładu
35. Fiat iustitia – niech się stanie sprawiedliwość
36. Genius loci – duch opiekuńczy miejsca [element pierwotnej animistycznej religii rzymskiej]
37. Gloria victis – chwała zwyciężonym [tytuł zbioru nowel Elizy Orzeszkowej; jest to transformacja powiedzenia Vae victis]
38. Habemus papam – mamy papieża [ogłoszenie wyboru papieża]
39. Hic et nunc – tu i teraz
40. Hic iacet – tu leży, spoczywa [początek napisu nagrobnego]
41. Homo artifex – człowiek artysta
42. Homo erectus – człowiek wyprostowany
43. Homo faber – człowiek wytwórca, twórca [Leon Brunschwig (1849-1944) De la connaisance de soi; Henri Bergson La pensee et le mouvant (1934); również tytuł powieści Maxa Frischa (1957)]
44. Homo novus – człowiek nowy, nowicjusz, dorobkiewicz, nikomu dotąd nieznany [Cyceron De officiis I,39,138]
45. Homo sapiens – człowiek rozumny [termin naukowy określający rodzaj ludzki, stworzony przez Karola Linneusza w Systema naturae]
46. Homo ludens – człowiek bawiący się [tytuł książki holenderskiego filozofa J. Huizingi. Również homo ludens można tłumaczyć - człowiek aktor]
47. Homo viator – człowiek wędrowiec; podróżny; pielgrzym [średniowieczny symbol doli człowieczej. Tytuł książki Gabriela Marcela]
48. Honoris causa – dla zaszczytu, dla podkreślenia zasług
49. Idem per idem – to samo przez to samo [błąd logiczny w definicji rzeczy określanej przez nią samą]
50. Imponderabilia – wartości nie dające się zważyć; wartości moralne, duchowe
51. Imprimatur – niech będzie wydrukowane; można drukować [formuła zezwolenia władzy kościelnej na druk książki]
52. Index librorum prohibitorum – spis książek zakazanych [tytuł książki wydanej w 1559 r. z polecenia papieża Pawła IV, zawierającej wykaz książek głoszących nauki nie zgodne z nauką Kościoła. Ostatnie wydanie 1948 r. Inna nazwa to Index expurgatorius]
53. Index nominum – wykaz imion
54. Index rerum – spis rzeczy
55. In medias res – w środek rzeczy; do sedna sprawy [Horacy Ars poetica 148 chwali Homera, że wprowadza słuchaczy w środek wydarzeń, a nie zaczyna wszystkiego od początku]
56. In memoriam – na pamiętkę
57. In flagranti – na gorącym uczynku, występku [schwytani na dokonywaniu zbrodni; w Kodeks Justyniana 9,13,1,1]
58. In saecula saeculorum – na wieki wieków [zakończenie wielu modlitw liturgicznych]
59. In spe – w nadziei; w przyszłości
60. In statu nascendi – w stanie rodzenia się, powstawania
61. Iunctim – łączenie
62. Lapsus linguae – błąd języka; mimowolny błąd w mowie
63. Lege artis – według reguł sztuki; po mistrzowsku, prawidłowo
64. Liberum veto – wolny sprzeciw [Władysław Siciński, poseł trocki doprowadził po raz pierwszy w r. 1652 do zerwania sejmu według zasady jednomyślności.
65. Licentia poetica – swoboda poetycka [dozwolona poecie możliwość odejścia od przyjętych reguł i zasad oraz puszczania wodzów fantazji. Seneka Naturales quaestiones II,44; Cyceron De oratore III,38,153]
66. Magna cum laude – z wielką pochwałą [nazwa bardzo dobrego stopnia w szkole]
67. Memento mori – pamiętaj, że umrzesz [hasło przypominające o konieczności przygotowania się na śmierć. Pozdrowienie cystersów, kamedułów i trapistów]
68. Modus vivendi – sposób życia
69. Modus operandi – modus faciendi – sposób działania, sposób robienia
70. Mutatis mutandis – zmieniwszy to, co zmienić należało; dokonawszy niezbędnych zmian
71. Nihil novi – nic nowego [Cyceron Ad familiares 107,2]
72. Nihil novi sub sole – nic nowego pod słońcem [parafraza zdania z Księgi Kohelota I,10]
73. Nil admirandum – nie należy się dziwić niczemu
74. Nil desperandum – nie należy rozpaczać; nie należy tracić nadziei [Horacy Carmina I,7,27]
75. Non omnis moriar – nie wszystek umrę [Horacy Carmina III,30,6 zapowiada sobie nieśmiertelność w poezji]
76. Opera omnia – dzieła wszystkie [wydanie dzieł wszystkich pisarza]
77. Opus citatum – dzieło cytowane
78. Ora pro nobis – módl się za nami
79. Pro domo (sua) dla własnego domu; za własny dom [we własnej sprawie, we własnym interesie, dla własnej korzyści]
80. Persona non grata – osoba niepożądana [dyplomata, który za działalność sprzeczną ze statutem dyplomaty został usunięty z placówki na polecenie rządu gospodarza; przenośnie osoba niemiła, źle widziana]
81. Pro et contra – za i przeciw
82. Qui pro quo – kto za kogo; jeden za drugiego [dwaj przyjaciele Pylades i Orestes podawali się kolejno jeden za drugiego, by zginąć za przyjaciela. Sądzący król nie wiedział, kto za kogo. W średniowieczu pojęcie farmaceutyczne; potem pomyłka, nieporozumienie. Pisane także: quiproquo. W okresie międzywojennym nazwa słynnego kabaretu warszawskiego]
83. Quorum praesentia sufficit – dostateczna liczba osób, których obecność jest wystarczająca, np. na posiedzeniach rad akademickich
84. Remedium – lekarstwo
85. Requiem – msza żałobna
86. Requiescat in pace – niech spoczywa w pokoju
87. Sensu lato = sensu largo – w szerokim znaczeniu
88. Sensu stricto = in sensu stricto – w ścisłym znaczeniu
89. Status quo – obecny stan rzeczy [określenie prawnicze]
90. Stricte – dokładnie
91. Sequere me – pójdź za mną [słowa Chrystusa do św. Piotra]
92. Sum qui sum – jestem który jestem [słowa Boga]
93. Semper ubique – zawsze i wszędzie
94. Urbi et Orbi – Miastu (Rzymowi) i Światu [błogosławieństwo papieskie udzielane w szczególnie uroczystych momentach. Przenośnie: podawać coś do publicznej, powszechnej wiadomości]
95. Vade mecum – pójdź za mną [zwrot pochodzenia biblijnego. Od daty wydania zbioru Piotra Latichiusa Vade mecum sive epigrammatum centuriae duae (1625) umowny tytuł różnych przewodników, poradników, podręczników]
96. Vade retro me, Satane! – idź precz ode mnie, Szatanie [św. Marek Ewangelia 8,33]
97. Vis maior excusat – siła wyższa usprawiedliwia [z języka prawniczego. Siła wyższa usprawiedliwia niestawienie się w sądzie; Seneka De beneficiis IV,39,4]
98. Vis comica – siła komizmu
99. Volens nolens - chcąc nie chcąc
100. Votum separatum – odrębne zdanie, wniosek, głos przy głosowaniu, itp.
101. Voto primo – z pierwszego małżeństwa
102. Vulgus profanum – tłum pospolity
PODSTAWOWE SKRÓTY
I.N.R.I. (Iesus Nasarenus Rex Iudeorum) – Jezus Nazareński Król Żydowski [napis umieszczony na rozkaz Piłata nad Krzyżem Chrystusa]
S.P.Q.R. (Senatus Poplusque Romanus) – Senat i lud rzymski [oficjalna tytulatura państwa rzymskiego]
P.M. (Pontifex Maximus) – Najwyższy Kapłan [tytuł w starożytnym Rzymie, potem tytuł papieża]
v. (vide) – zobacz, patrz
l.c. (loco citato) – w miejscu cytowanym; książka cytowana
Dr. U. (doctor utriusque iuris) – doktor obojga praw [tzn. prawa cywilnego i kanonicznego]
D. D. (dono dedit) – dał w podarunku
D. P. (dono posuit) – postawił w darze
G. H. L. (Genius huius loci) – duch opiekuńczy tego miejsca
P. M. (piae memoriae) – świętej pamięci
wypadąło by sie nauczyc kilku
Zmieniony przez - 50 Dollars w dniu 2007-10-28 00:07:58
SENTENCJE ŁACIŃSKIE I ZWROTY ZNANE Z HISTORII
1. Alea iacta est – Kości zostały rzucone [słowa Menandra powtórzone przez Cezara, podczas przekraczania rzeki Rubikon w r. 49 p.n.e. wbrew rozkazowi senatu; rozpoczął w ten sposób wojnę domową, w której zwyciężył Pompejusza].
2. Ab ovo usque ad mala – Od samego początku, od Adama i Ewy [łać. ‘od jaja’. Horacy sławi Homera, że nie rozpoczął Iliady „od jaja” Ledy, z którego wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do rzeczy, in medias res. W Satyrach I,3,6 Horacy używa wyrażenia ab ovo usque ad mala dosł. ‘od jajka aż do jabłek; od zakąski aż do deseru; od początku do końca’].
3. Audiatur et altera pars – Należy wysłuchać także drugiej (przeciwnej) strony (przed wydaniem sądu, orzeczenia).
4. Ave Caesar! Morituri te salutant – Witaj Cezarze, pozdrawiają cię idący na śmierć [pozdrowienie gladiatorów wychodzących na arenę; tymi słowami pozdrawiali cesarza Klaudiusza marynarze, którym kazał odegrać bitwę morską; z Divus Claudius V,21,6 Swetoniusza. W Quo vadis Sienkiewicza].
5. Aliena laudatis, vestra ignoratis – Cudze chwalicie, waszego nie znacie.
6. Carpe diem – (dosł. Chwytaj dzień) Korzystaj z każdego dnia; nie marnuj mijających chwil. [dewiza epikurejczyków. Horacy Carmina I,11,8]
7. Carthago delenda est – Kartagina musi być zburzona.
8. Civis Romanus sum – Jestem obywatelem rzymskim [stara forma odwołania się do nietykalności obywatelskiej i do jurysdykcji rzymskiej (od sądów cudzoziemskich), „która wielu ludziom na krańcach Imperium, pod barbarzyńcami, ratowała cześć i życie”; u Cycerona; św. Paweł Apostoł].
9. Cogito ergo sum – Myślę więc jestem. [Rene Descartes Meditationes de prima philosophia 1,7,10]
10. Consuetudo est altera natura – Przyzwyczajenie to druga natura. [Arystoteles: Rhetorica I,11. Słowa te spopularyzował Cycero De finibus bonorum et malorum 5,25,74].
11. Contra spem spero – Przeciw nadziej mam nadzieję. [Parafraza zdania św. Pawła z listu Do Rzymian (4,10): „Contra spem in spem credidit”’ Paweł pisał to o Abrachamie].
12. Cuius regio, eius religio – Czyj kraj, tego wyznanie. Władca określa wyznanie poddanych. Zasada przyjęta w czasie Augsburskiego Pokoju Religijnego 1555 r.
13. De gustibus non est disputandum – W sprawach smaku (gustów, upodobań) nie ma dyskusji.
14. Donec eris felix multos numerabis amicos – Dopóki będziesz szczęśliwy, będziesz miał wielu przyjaciół [Owidiusz Tristia I,9,5-6].
15. Dulce et decorum est pro patria mori – Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za Ojczyznę. [Fragment jednej z tzw. „Ód rzymskich” Horacego, w których poeta sławi tradycyjne cnoty rzymskie, Carmina III,2,13. Napis m.in. na bramie cmentarza na Palmirach].
16. Dura lex sed lex – Twarde prawo, ale (przecież) prawo [Ulpian Digesta Iustiniani XL,9,12,1].
17. De mortuis nil nisi bene – O umarłych nie należy mówić niczego jak tylko dobrze [Diogenes Laercjusz Chilon]
18. Errare humanum est – Błądzić (mylić się) jest rzeczą ludzką [Seneka Rhetor Controversiae 4,3; Cyceron In Marcum Antonium orationes Philippicae 12,2. Podobne myśli u Teogonisa, Sofoklesa i Eurypidesa]
19. Exemplis discimus – Na przykładach uczymy się [Fedrus Fabulae Aesopiae II,2,1].
20. Festina lente – Śpiesz się powoli. [Swetoniusz Divus Augustus 25; maksyma cesarza Augusta].
21. Finis coronat opus – Koniec wieńczy dzieło (i pozwala nam dopiero ocenić w pełni) [Przysłowie przytoczone przez Owidiusza Heroides 2,85. Napis w herbie Seszeli, państwa w Ameryce Południowej].
22. Gaudeamus igitur (iuvenes dum sumus) – Cieszmy się więc, pókiśmy młodzi. [Pierwsze słowa pieśni studenckiej z XVIII wieku za zbioru Carmina Burana; pierwotnie była to żartobliwa piosena żaków Uniwersytetu w Heidelbergu; tekst poety nm. C. W. Kinderlebena (1781 r.) oparty na hymnie pokutnym z XIII w.; melodia pieśni J. G. Günthera (1717 r.)].
23. Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo – Kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem. [z Garioponta (XI w. Szkoła Salerneńska); u Owidiusza Listy z Pontu 4,10,5].
24. Honores mutant mores, (sed raro in meliores) – Zaszczyty zmieniają obyczaje, (lecz rzadko na lepsze). [Plutarch Vitae parallelae – Sulla 30].
25. Homo sum, humani nil a me alienum esse puto – Człowiekiem jestem; sądzę, że nic co ludzkie nie jest mi obce. [Terencjusz Heautontimorumenos I,1,25].
26. Homo homini lupus est – Człowiek człowiekowi wilkiem [ Thomas Hobbes według Plauta Asinaria 495].
27. Historia magistra vitae est – Historia jest nauczycielką życia. [Cycero De oratore II,9,36].
28. Ibi victoria, ubi concordia – Tam zwycięstwo, gdzie zgoda [Publiusz Syrus Sententiae 289].
29. Inter arma silent leges – W czasie wojny milczą prawa. [wg. Plutarcha Vitae parallelaei – Marius XXVIII,2 słów tych miał użyć konsul i wódz rzymski Mariusz dla uzasadnienia bezprawnego nadania obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom Kamerynu (101 r. p.n.e.); spopularyzowane przez Cycerona Pro Milone IV,11].
30. Inter arma silent musae – W czasie wojny milczą Muzy [Cycero].
31. Ignorantia iuris nocet – Nieznajomość prawa szkodzi [formuła prawa rzymskiego].
32. Iustitiam colere debemus – Powinniśmy szanować sprawiedliwość [Gmach Sprawiedliwości].
33. Lex retro non agit – Prawo nie działa wstecz [zasada prawa rzymskiego; Cyceron In Verrem 41-42,105].
34. Manus manum lavat – Ręka rękę myje [słowa poety greckiego Epicharmosa z Syrakuz (VI/V w. P.n.e.) przytoczone przez Ajschinesa Dialogi II,6; spopularyzowane w wersji łacińskiej przez Senekę i Peteroniusza].
35. Medice! Cura te ipsum – Lekarzu, ulecz samego siebie [przysłowie przytoczone w Łk. 4,23]
36. Mens sana in corpore sano – Zdrowy duch (rozum) w zdrowym ciele [Juwenalis Saturae X,356. Dewiza Towarzystwa Gimnastycznego ‘Sokół’ powstałego na przełomie XIX i XX w.].
37. Neminem captivabimus, nisi iure victum – Nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego [immunitet nietykalności przyznany szlachcie przez Władysława Jagiełłę przywilejem brzeskim z 1425 r.].
38. Non scholae sed vitae discimus – Nie dla szkoły lecz dla życia uczymy się [parafraza słów Seneki: Non vitae sed scholae discimus z Epistulae morales ad Lucilium CVI,11].
39. Nosce te ipsum = Cognosce te ipsum – Poznaj samego siebie [przekład greckiej sentencji Gnothi seauton wyrytej na Świątyni Apollona w Delfach. Wersja łacińska u różnych autorów, np. u Cycerona i Seneki].
40. Nulla dies sine linea – Żaden dzień bez kreski; bez postępu w pracy [dewiza greckiego malarza Apellesa; u Pliniusza Starszego Historia naturalis XXV,85].
41. tempora, o mores! – Co za czasy, co za obyczaje! [Cyceron In Catilinam I,1].
42. Ora et labora et lege! – Módl się I pracuj I czytaj [dewiza zakonu benedyktynów sformułowana przez św. Benedykta z Nursji].
43. Omnia mea mecum porto – Wszystko moje ze sobą noszę; cały bowiem mój majątek to mądrość [Cyceron Paradoxa ad Marcum Brutum I,1,8 przypisuje te słowa greckiemu mędrcowi Biasowi z Prieny; Seneka natomiast Ad Serenum de constantia sapientis 5,6 i Epistulae morales ad Lucilium IX,18 filozofowi Stilponowi z Megary w postaci Omnia mea mecum sunt].
44. Otium post negotium – Odpoczynek po pracy.
45. Omnia suo tempore – Wszystko w swoim czasie.
46. Omnes unum simus – Bądźmy jednością.
47. Pax optima rerum – Pokój najlepszą z rzeczy [Silius Italicus Punica XI,593].
48. Panem et circenses! – Chleba i igrzysk [zawołanie próżniaczego pospólstwa rzymskiego; przytacza je Juwenalis Saturae X,81].
49. Pecunia non olet – Pieniądz nie śmierdzi [Cycero Orator XLV,154; według późniejszej anegdoty Cesarz Wespazjan miał to stwierdzić o pieniądzach uzyskanych jako podatek od publicznych latryn - przytoczone przez Swetoniusza De vita Caesarum – Vespasianus].
50. Per aspera ad astra – Przez trudy do gwiazd [parafraza z tragedii Seneki Hercules furens: Non est ad astra mollis e terris via – Nie jest łatwa droga z ziemi do gwiazd].
51. Primus inter pares – Pierwszy między równymi [tytuł przysługujący senatorowi pierwszemu na liście senatorów, w późniejszym okresie tytuł cesarza].
52. Quot capita tot sententiae – Ile głów tyle myśli (poglądów).
53. Quod felix, faustum fortunatumque sit – Oby to było szczęśliwe, sprzyjające, pomyślne.
54. Quidquid discis, tibi discis – Czegokolwiek się uczysz, uczysz się dla siebie [ Petroniusz Satiricon Libri 461].
55. Repetitio est mater studiorum – Powtarzanie jest matką nauki.
56. Scio me nihil scire – Wiem, że nic nie wiem [dewiza Sokratesa: Plato Obrona Sokratesa VI,21 A-D].
57. Salus rei publicae suprema lex esto – Dobro rzeczpospolitej niech będzie najwyższym prawem [wersja za Prawo XII tablic; Cyceron De legibus III,8, De divinatione I,59].
58. Sit tibi terra levis – Niech tobie ziemia lekką będzie [napis na nagrobkach, często w skrócie STTL; również w postaci Sit ei terra levis. Parafraza z Eurypidesa Alkestis 4777].
59. Tempora mutantur et nos mutamur in illis – Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi [słowa przypisywane przez Mathiasa Borboniusa (1612 r.) Lotarowi I, władcy Franków (795-855), a wcześniej przytoczone przez Williama Harrisona (1577 r.). Prawdopodobnie pod wpływem Owidiusza : Tempora labuntur tacitisque senescimus annis (czas upływa i my się starzejemy z cicho upływającymi latami)].
60. Ubi tu Caius ibi ego Caia – Gdzie ty, Gajuszu, tam ja Gaja [formuła wypowiadana przez pannę młodą wchodzącą do domu męża; Plutarch Moralia 271,E].
61. Veni, vidi, vici – Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem [po swym błyskawicznym zwycięstwie nad Farauesem, królem Pontu w bitwie pod Zelą 2 sierpnia 47 r. p.n.e. Cezar wysłał do przyjaciół w Rzymie list zawierający te trzy słowa. Informuje o tym Plutarch Żywot Cezara 50. Król Jan III Sobieski po zwycięstwie pod Wiedniem powiadomił o tym papieża w słowach : Venimus, vidimus, Deus vicit].
62. Vita brevis est, ars longa et spes fragilis – Życie krótkie, sztuka długa a nadzieja krucha.
63. Verba docent, exempla trahunt – Słowa uczą, przykłady pociągają [przysłowie średniowieczne; myśl Seneki Epistulae morales ad Lucilium 6,5].
64. Verba volant, scripta manent – Słowa ulatują, pismo pozostaje [przysłowie z XV w. Jako parafraza horacjańskiego Nescit vox missa reverti (słowo, które raz wyleciało, nie potrafi wrócić)].
65. Vox populi vox dei – Głos ludu, głos Boga [wyrażenie to znajduje się u Hezjoda Prace i dnie 736. Po łacinie użyte w liście filozofa Alkuina do Karola Wielkiego w sensie negatywnym: Nie słuchajmy tych, którzy mówią, że głos ludu jest głosem Boga. Podobną myśl możemy znaleźć u Seneki Rethora.
ZWROTY ŁACIŃSKIE
1. Alter ego = Amicus alter ego – drugie ja [prawdziwy przyjaciel jest jakby drugim mną samym; o przyjacielu; wg. Dogenesa Laertiosa określenia tego użył jako pierwszy Zenon z Kition na Cyprze. Przytoczył je Porfiriusz w Życiu Pitagorasa 33. Cyceron cytuje je w łacińskim przekładzie amicus alter ego.
2. Ab Urbe condita – od założenia miasta (Rzymu)
3. Ad Kalendas Graecas – na Kalendy greckie; nigdy
4. Alma mater – Matka Karmicielka [od średniowiecza nazwa szkoły wyższej; uniwersytet]
5. Anno Domini – w roku pańskim
6. Ante Christum natum / post Christum natum – przed / po narodzeniu Chrystusa
7. Arbiter elegantiarum – mistrz dobrego smaku, elegancji [Tacyt Annales XVI,19 tak nazywa Petroniusza, powiernika i przyjaciela Nerona, uważanego przez niego za mistrza dobrego smaku]
8. Ars amandi – sztuka kochania [tytuł poematu Owidiusza]
9. Artes liberales – sztuki wyzwolone [średniowieczna nazwa siedmiu nauk: trivium – gramatyka, retoryka, dialektyka; quadrivium – arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka]
10. Aurea mediocritas – złoty środek; złoty umiar, umiar [Horacy Carmina II, 10]
11. Bene natus – dobrze urodzony
12. Bonum publicum – dobro publiczne
13. Brevi manu – odręcznie; w skrócie
14. Caput mundi – głowa (stolica) świata; Rzym
15. Condicio sine qua non – warunek niezbędny, bez którego spełnienia coś nie zachodzi
16. Contra legem – wbrew prawu
17. Corpus delicti – dowód rzeczowy przestępstwa
18. Curriculum vitae – przebieg życia; życiorys [Cyceron Pro Rabiro oratio 10,30]
19. De facto – w istocie; w rzeczywistości
20. D.O.M. (Deo Optimo Maximo) – Bogu Najlepszemu Największemu [napis na świątyniach rzymskich, potem chrześcijańskich
21. Deus ex machina – bóg z maszyny [niespodziewany i nienaturalny udział osoby lub zdarzenia w rozwiązaniu jakiejś sytuacji; wyrażenie oparte na technice teatru greckiego. Słowa Sokratesa przytoczone przez Platona Kratylos 425 D]
22. Divide et impera – dziel i rządź [hasło przypisywane Filipowi Macedońskiemu, ojcu Aleksandra Wielkiego; Król Francji Ludwik XI]
23. Dramatis personae – osoby dramatu
24. Ecce homo – oto człowiek [słowa Piłata o Chrystusie]
25. Editio princeps – pierwsze wydanie
26. Errata – błędy, wykaz błędów
27. Ex aequo – na równi; jednakowo
28. Ex cathedra – z katedry, urzędowo, w sposób przecinający dyskusję
29. Ex libris – z książek, z księgozbioru
30. Ex definitione – z definicji; na mocy definicji
31. Ex officio – z urzędu, na mocy władzy
32. Explicite – jasno; wyraźnie [bez ogródek]
33. Ex post – po fakcie
34. Expressis verbis – dobitnymi słowami; dla przykładu
35. Fiat iustitia – niech się stanie sprawiedliwość
36. Genius loci – duch opiekuńczy miejsca [element pierwotnej animistycznej religii rzymskiej]
37. Gloria victis – chwała zwyciężonym [tytuł zbioru nowel Elizy Orzeszkowej; jest to transformacja powiedzenia Vae victis]
38. Habemus papam – mamy papieża [ogłoszenie wyboru papieża]
39. Hic et nunc – tu i teraz
40. Hic iacet – tu leży, spoczywa [początek napisu nagrobnego]
41. Homo artifex – człowiek artysta
42. Homo erectus – człowiek wyprostowany
43. Homo faber – człowiek wytwórca, twórca [Leon Brunschwig (1849-1944) De la connaisance de soi; Henri Bergson La pensee et le mouvant (1934); również tytuł powieści Maxa Frischa (1957)]
44. Homo novus – człowiek nowy, nowicjusz, dorobkiewicz, nikomu dotąd nieznany [Cyceron De officiis I,39,138]
45. Homo sapiens – człowiek rozumny [termin naukowy określający rodzaj ludzki, stworzony przez Karola Linneusza w Systema naturae]
46. Homo ludens – człowiek bawiący się [tytuł książki holenderskiego filozofa J. Huizingi. Również homo ludens można tłumaczyć - człowiek aktor]
47. Homo viator – człowiek wędrowiec; podróżny; pielgrzym [średniowieczny symbol doli człowieczej. Tytuł książki Gabriela Marcela]
48. Honoris causa – dla zaszczytu, dla podkreślenia zasług
49. Idem per idem – to samo przez to samo [błąd logiczny w definicji rzeczy określanej przez nią samą]
50. Imponderabilia – wartości nie dające się zważyć; wartości moralne, duchowe
51. Imprimatur – niech będzie wydrukowane; można drukować [formuła zezwolenia władzy kościelnej na druk książki]
52. Index librorum prohibitorum – spis książek zakazanych [tytuł książki wydanej w 1559 r. z polecenia papieża Pawła IV, zawierającej wykaz książek głoszących nauki nie zgodne z nauką Kościoła. Ostatnie wydanie 1948 r. Inna nazwa to Index expurgatorius]
53. Index nominum – wykaz imion
54. Index rerum – spis rzeczy
55. In medias res – w środek rzeczy; do sedna sprawy [Horacy Ars poetica 148 chwali Homera, że wprowadza słuchaczy w środek wydarzeń, a nie zaczyna wszystkiego od początku]
56. In memoriam – na pamiętkę
57. In flagranti – na gorącym uczynku, występku [schwytani na dokonywaniu zbrodni; w Kodeks Justyniana 9,13,1,1]
58. In saecula saeculorum – na wieki wieków [zakończenie wielu modlitw liturgicznych]
59. In spe – w nadziei; w przyszłości
60. In statu nascendi – w stanie rodzenia się, powstawania
61. Iunctim – łączenie
62. Lapsus linguae – błąd języka; mimowolny błąd w mowie
63. Lege artis – według reguł sztuki; po mistrzowsku, prawidłowo
64. Liberum veto – wolny sprzeciw [Władysław Siciński, poseł trocki doprowadził po raz pierwszy w r. 1652 do zerwania sejmu według zasady jednomyślności.
65. Licentia poetica – swoboda poetycka [dozwolona poecie możliwość odejścia od przyjętych reguł i zasad oraz puszczania wodzów fantazji. Seneka Naturales quaestiones II,44; Cyceron De oratore III,38,153]
66. Magna cum laude – z wielką pochwałą [nazwa bardzo dobrego stopnia w szkole]
67. Memento mori – pamiętaj, że umrzesz [hasło przypominające o konieczności przygotowania się na śmierć. Pozdrowienie cystersów, kamedułów i trapistów]
68. Modus vivendi – sposób życia
69. Modus operandi – modus faciendi – sposób działania, sposób robienia
70. Mutatis mutandis – zmieniwszy to, co zmienić należało; dokonawszy niezbędnych zmian
71. Nihil novi – nic nowego [Cyceron Ad familiares 107,2]
72. Nihil novi sub sole – nic nowego pod słońcem [parafraza zdania z Księgi Kohelota I,10]
73. Nil admirandum – nie należy się dziwić niczemu
74. Nil desperandum – nie należy rozpaczać; nie należy tracić nadziei [Horacy Carmina I,7,27]
75. Non omnis moriar – nie wszystek umrę [Horacy Carmina III,30,6 zapowiada sobie nieśmiertelność w poezji]
76. Opera omnia – dzieła wszystkie [wydanie dzieł wszystkich pisarza]
77. Opus citatum – dzieło cytowane
78. Ora pro nobis – módl się za nami
79. Pro domo (sua) dla własnego domu; za własny dom [we własnej sprawie, we własnym interesie, dla własnej korzyści]
80. Persona non grata – osoba niepożądana [dyplomata, który za działalność sprzeczną ze statutem dyplomaty został usunięty z placówki na polecenie rządu gospodarza; przenośnie osoba niemiła, źle widziana]
81. Pro et contra – za i przeciw
82. Qui pro quo – kto za kogo; jeden za drugiego [dwaj przyjaciele Pylades i Orestes podawali się kolejno jeden za drugiego, by zginąć za przyjaciela. Sądzący król nie wiedział, kto za kogo. W średniowieczu pojęcie farmaceutyczne; potem pomyłka, nieporozumienie. Pisane także: quiproquo. W okresie międzywojennym nazwa słynnego kabaretu warszawskiego]
83. Quorum praesentia sufficit – dostateczna liczba osób, których obecność jest wystarczająca, np. na posiedzeniach rad akademickich
84. Remedium – lekarstwo
85. Requiem – msza żałobna
86. Requiescat in pace – niech spoczywa w pokoju
87. Sensu lato = sensu largo – w szerokim znaczeniu
88. Sensu stricto = in sensu stricto – w ścisłym znaczeniu
89. Status quo – obecny stan rzeczy [określenie prawnicze]
90. Stricte – dokładnie
91. Sequere me – pójdź za mną [słowa Chrystusa do św. Piotra]
92. Sum qui sum – jestem który jestem [słowa Boga]
93. Semper ubique – zawsze i wszędzie
94. Urbi et Orbi – Miastu (Rzymowi) i Światu [błogosławieństwo papieskie udzielane w szczególnie uroczystych momentach. Przenośnie: podawać coś do publicznej, powszechnej wiadomości]
95. Vade mecum – pójdź za mną [zwrot pochodzenia biblijnego. Od daty wydania zbioru Piotra Latichiusa Vade mecum sive epigrammatum centuriae duae (1625) umowny tytuł różnych przewodników, poradników, podręczników]
96. Vade retro me, Satane! – idź precz ode mnie, Szatanie [św. Marek Ewangelia 8,33]
97. Vis maior excusat – siła wyższa usprawiedliwia [z języka prawniczego. Siła wyższa usprawiedliwia niestawienie się w sądzie; Seneka De beneficiis IV,39,4]
98. Vis comica – siła komizmu
99. Volens nolens - chcąc nie chcąc
100. Votum separatum – odrębne zdanie, wniosek, głos przy głosowaniu, itp.
101. Voto primo – z pierwszego małżeństwa
102. Vulgus profanum – tłum pospolity
PODSTAWOWE SKRÓTY
I.N.R.I. (Iesus Nasarenus Rex Iudeorum) – Jezus Nazareński Król Żydowski [napis umieszczony na rozkaz Piłata nad Krzyżem Chrystusa]
S.P.Q.R. (Senatus Poplusque Romanus) – Senat i lud rzymski [oficjalna tytulatura państwa rzymskiego]
P.M. (Pontifex Maximus) – Najwyższy Kapłan [tytuł w starożytnym Rzymie, potem tytuł papieża]
v. (vide) – zobacz, patrz
l.c. (loco citato) – w miejscu cytowanym; książka cytowana
Dr. U. (doctor utriusque iuris) – doktor obojga praw [tzn. prawa cywilnego i kanonicznego]
D. D. (dono dedit) – dał w podarunku
D. P. (dono posuit) – postawił w darze
G. H. L. (Genius huius loci) – duch opiekuńczy tego miejsca
P. M. (piae memoriae) – świętej pamięci
wypadąło by sie nauczyc kilku
Zmieniony przez - 50 Dollars w dniu 2007-10-28 00:07:58
pozytywny jak HIV
BPL-G
chucknoris
ShrouDeN
malutka_k
