DHEA: anabolik czy ściema? Czy warto stosować DHEA?

DHEA – Pradesterone, Hydroxyandrosterone, 3β-Hydroxy-5-Androstene-17-one – wielu reklamuje ten androgen nadnerczowy, jako cudowną pigułkę. Kiedyś na łamach t-nation pojawił się np. artykuł o DHEA: „Cudowny środek dla kobiet”. Czy faktycznie DHEA przynosi aż tak spektakularne rezultaty? Postaram się odpowiedzieć na to pytanie.

Wstęp – androgeny nadnerczowe i ich rola

Androgeny nadnerczowe to androstendion, DHEA (dehydroepiandrosteron, 3β-hydroxyandrost-5-en-17-one, prasterone) oraz siarczan dehydroepiandrosterionu (S-DHEA). W warunkach fizjologicznych, u mężczyzn androgeny syntetyzowane w korze nadnerczy mają znaczenie drugorzędne (gdyż mężczyźni mają jądra), inaczej jest natomiast u pań (które w normalnych okolicznościach nie posiadają jąder).

Wszystkie androgeny powstają z cholesterolu, a to tłumaczy, dlaczego dieta uboga w tłuszcze nie musi być dobrym wyborem np. dla zawodnika sportów siłowych. Jednak nie wszystkie badania potwierdzają, iż należy jeść dużo cholesterolu, by mieć wysokie stężenie testosteronu. Weganie nie jedzą mięsa ani jajek, a mieli wysokie stężenie testosteronu (i jednocześnie SHBG – może być to reakcja obronna organizmu mająca na celu utrzymanie homeostazy).

W jednym z eksperymentów:

• weganie mieli najwyższe stężenie SHBG ze wszystkich grup, najniższe mieli wegetarianie; w ujęciu bezwzględnym weganie mieli 16% wyższe SHBG, w porównaniu do jedzących mięso i 12% wyższe, niż wegetarianie
• weganie mieli najwyższe stężenie wolnego testosteronu (jednak różnica między grupami była pomijalna)
• weganie mieli najwyższe stężenie testosteronu, a wegetarianie prawie takie samo, jak osoby jedzące mięso (jednak różnica między grupami nie była znacząca)
• osoby jedzące mięso miały najwyższe stężenie cholesterolu, a weganie najniższe, wegetarianie lokowali się w środku stawki

Na marginesie: cholesterol przez lata był demonizowany, obecnie bardzo niewiele faktów wskazuje na to, iż konsumpcja pokarmów bogatych w cholesterol jest szkodliwa. Podobnie „żelazne” wskaźniki LDL i HDL nie okazały się w wielu przypadkach trafne i powiązane z chorobami serca. To nie znaczy, że można bezkarnie opychać się tłuszczami, tylko iż umiarkowana konsumpcja tłuszczów nie ma aż takiego wpływu na incydenty sercowo-naczyniowe, jak twierdzono jeszcze 20-30 lat temu.

DHEA, jako prekursor sterydowy

Wg Mutschlera: z DHEA powstaje np. pregnenolon (CYP17), androstendion (3-β HSD) – po angielsku określano, jako androstenedione. Z kolei z androstendionu powstają: testosteron (17-β HSD), progesteron (CYP17) oraz estron (CYP19). Teoretycznie, podawanie DHEA powinno więc zwiększyć ilość androstendionu, a to powinno zwiększyć stężenie testosteronu. Czy tak się faktycznie dzieje, okaże się za chwilę.

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4872673/bin/rccm.201512-2541ED_f1.jpg

Grafika: szlaki przemian hormonalnych u człowieka.

Jak widać, wg Stevana P. Tofovica i wsp. z DHEA powstają:

• androstenediol (=> testosteron)
• androstendion (=> testosteron)
• DHEA-S.

Niestety, podawanie DHEA może więc wpływać na stężenie estrogenów, w tym estradiolu (E2) i estronu (E1). Jeden szlak to DHEA => androstendion => estron => estradiol, drugi: DHEA => androstendion => testosteron => estradiol, a trzeci to DHEA => androstenediol => testosteron => estradiol. Nadmierne stężenia estrogenów u mężczyzny nie są niczym dobrym (kwestia zostanie opisana w dalszej części tekstu).

Podwyższone poziomy androgenów nadnerczowych mogą wskazywać na:

• guzy nadnercza
• przerost nadnerczy
• guzy wydzielające ACTH
• zespół Cushinga
• zespół Steina-Leventhala
• guzy jajnika

Zdarza się, że guzy powodują wirylizację u kobiet, wtedy wskaźnikami raka nadnerczy są androstendion i S-DHEA. Kolejna możliwość, z którą wiąże się nadmierne wydzielanie DHEA w ustroju, to niedobór dehydrogenazy 3b-hydroksysteroidowej. Prowadzi on do nadmiernego wytwarzania i odhamowania prekursorów steroidowych, takich jak pregnenolon, 17-hydroksypregnenolon, DHEA i androstendiol. Zmniejszanie się poziomu DHEA z wiekiem może być powiązane z odkładaniem się tkanki tłuszczowej u człowieka (choć równie dobrze odpowiadać mogą za to niedobór hormonu wzrostu, czyli także IGF-1, testosteronu oraz udowodniona u mężczyzn, nasilona z wiekiem, konwersja testosteronu do estrogenów, co wpływa na odkładanie „balastu”).

DHEA jest zakazane do stosowania przez sportowców w dyscyplinach, które są kontrolowane, widnieje na liście WADA w kategorii związki anaboliczne. Co ciekawe, w niektórych przypadkach WADA zezwala sportowcom na stosowanie zakazanych substancji. Wyciek danych spowodował w swoim czasie niezły skandal. Okazało się, że tenisistka, Bethanie Mattek-Sands, stosowała DHEA oraz hydrokortyzon z kolei Petra Kvitowa albuterol oraz formoterol.

Czy DHEA działa?

To skomplikowana i kontrowersyjna kwestia. W badaniach Sergeja M. Ostojica i wsp. podawano młodym sportowcom, piłkarzom w wieku 19-22 lata.

20 zawodników przydzielono na 28 dni do grup:

• placebo
• 100 mg DHEA dziennie

Wyniki: 4 tygodnie suplementacji DHEA nie wpłynęły na masę ciała. Pod koniec badania nie wykryto istotnych zmian indeksu masy ciała (BMI), stosunku obwodu pasa (talii) do bioder (WHR) i ilości tkanki tłuszczowej lub całkowitej masy mięśniowej dla obu grup. Nie stwierdzono różnicy między grupami, pod względem otłuszczenia ramienia (wskaźnik AFI) oraz przyrostu mięśni (cAMA). Podawanie DHEA spowodowało znaczny wzrost całkowitego poziomu testosteronu, estradiolu i DHEA-S w grupie interwencji, w porównaniu z grupą, której podawano placebo. Wyniki tego badania sugerują, że suplementacja DHEA nie ma korzystnego wpływu na skład ciała u młodych, dobrze wytrenowanych sportowców.

Wyniki pod względem hormonalnym:

• całkowite stężenie testosteronu (ang. total testosterone) (nM) w grupie DHEA przed: 18.2 ± 6.8 i po: 25.4 ± 8.1 (wzrost o 39.6%)
• całkowite stężenie testosteronu w grupie placebo przed: 16.9 ± 10.1 i po: 17.8 ± 9.2
• odnotowano wzrost stężenia estradiolu w grupie DHEA przed: 245.5 ± 28.6 i po: 312.9 ± 33.1

Za normę u mężczyzn uznaje się stężenie testosteronu 300 do 950 ng na decylitr [od 10.4 do 32.9 nmol na litr].

Czy ten wzrost stężenia testosteronu mógł mieć jakieś znaczenie praktyczne? No właśnie, w ujęciu procentowym wynik wygląda świetnie, ale z badań wiemy, iż dla przyrostów mięśni potrzebne są stężenia znacznie przekraczające normę (nawet 2-3-krotnie).

Dla porównania napiszę, iż w badaniach Ramasamy R. i wsp., 93 mężczyznom podawano:

• testosteron iniekcyjny (31)
• żel z testosteronem (31)
• cytrynian klomifenu (31)

Byli dobrani wiekiem z kohorty 1150 osób na HTZ. Poziom testosteronu wzrósł:

• z 224 do 1104 ng/dl w grupie testosteronu iniekcyjnego
• z 230 do 412 ng/dl w grupie żelu z testosteronem
• z 247 do 504 ng/dl w grupie klomifenu

DHEA a stężenie estradiolu

DHEA może zwiększać stężenie estradiolu i estronu poprzez różnorakie przemiany opisane na początku tekstu.

Normy:

• estradiolu (E2) w surowicy dla mężczyzny: 10-50 pg/mL (0,001-0.005 μg/dL) lub 37-184 pmol/L
• estradiolu w surowicy: u kobiet zależy od fazy cyklu i może się wahać w granicach 20 do 750 pg/mL

Normalna dzienna produkcja estradiolu-17β wynosi:

• 6,5 μg u chłopców w okresie przedpokwitaniowym
• 48 μg u mężczyzn i 37,8 mg u kobiet w ciąży

Przy podawaniu 100 mg DHEA odnotowano wzrost stężenia estradiolu; przed: 245.5 ± 28.6 pM i po: 312.9 ± 33.1 pM. Najprawdopodobniej mężczyźni jeszcze przed podawaniem DHEA mieli zawyżone stężenie estrogenów (a właściwie najważniejszego z nich, czyli estradiolu – E2). Dodanie DHEA tylko pogorszyło sytuację.

Nadmiar estrogenów może powodować:

• silną retencję wody, sodu
• nadciśnienie tętnicze (niszczy np. nerki oraz serce, szczególnie lewą komorę, prowadzi do przebudowy serca, rozlicznych powikłań i śmierci)
• działanie prozakrzepowe przez podwyższenie aktywności czynnika krzepnięcia VII, obniżenie stężeń naturalnych antykoagulantów: AT, białka S, oraz przez generację trombiny. Już przy znikomej dawce 200 mg testosteronu tygodniowo, należy liczyć się z 2.5-krotnym wzrostem stężeń testosteronu i estradiolu! 
• tętnicze nadciśnienie płucne (ang. pulmonary arterial hypertension; PAH) 
• zwiększone odkładanie tkanki tłuszczowej (zarówno niedobór, jak i nadmiar estrogenów, jest związany z zaburzeniami w ilości tkanki tłuszczowej)
• ginekomastię (może być powiązana z estradiolem, jak i z progesteronem)

Czy podawanie DHEA jest więc korzystne? Oceń sam.

Inne badania dotyczące DHEA

W większości badań podawanie od 50 do 100 mg DHEA dziennie nie miało wpływu na stężenie testosteronu u mężczyzn. W części badań wykazano, iż podawanie DHEA ma wpływ na stężenie estradiolu, w innych badaniach nie stwierdzono takiego wpływu, np. 6-miesięcznego podawania 50 mg DHEA dziennie.

Często twierdzi się, iż DHEA ma wpływ na odchudzanie, redukcję tkanki tłuszczowej. Być może tak działa np. u starzejących się mężczyzn, gdzie wykazano, iż podawanie 100 mg dziennie przez rok, wiązało się ze spadkiem ilości tkanki tłuszczowej.

Większa dawka DHEA (1600 mg / dobę) podawana przez 28 dni nie miała wpływu na stężenie całkowitego testosteronu, wolnego testosteronu, globuliny wiążącej hormony płciowe, estradiolu i estronu. Rzekomo, podawanie DHEA miało wpływ na zmniejszenie się ilości tkanki tłuszczowej o 31%. Jest to niemożliwe, tym bardziej, iż jednocześnie nie odnotowano żadnego wpływu DHEA na podstawowy profil hormonalny! Cytowane badane Nestler J.E. i wsp. można zignorować, gdyż nikomu nie udało się powtórzyć efektów terapii DHEA i dyskwalifikuje je mała liczba obserwacji. Tak, w 28 dni ilość tkanki tłuszczowej zmniejszyła się o 31% przy jednoczesnym braku zmiany wagi ciała? Albo naukowcy zastosowali błędną metodę pomiaru tkanki tłuszczowej (BIA), błędną metodę pomiaru wagi ciała albo zostali przekupieni, by opisywać zmiany, które są niemożliwe fizjologicznie! W rzeczywistości większość badaczy nie stwierdziła żadnych efektów anabolicznych i zmian w składzie ciała po suplementacji DHEA.

DHEA a regeneracja po interwałach

Na koniec Liu TC i wsp. sprawdzali, jak podawanie DHEA wpłynie na regenerację po treningu o wysokiej intensywności (HIIT). Przeprowadzono randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo badanie krzyżowe 8 uczestników w średnim wieku (49,3 ± 2,4 lat) i dodatkowych 8 młodych uczestników, którzy mieli funkcjonować, jako grupa kontrolna (w wieku 21,4 ± 0,3 lat). Każdy uczestnik otrzymywał DHEA (50 mg) lub placebo 12 godzin przed interwałami (5 x 2 minuty przy 100% VO₂ max). Uczestnicy w średnim wieku mieli podobne stężenie testosteronu całkowitego, w porównaniu do osób młodych, jednak znacznie niższy poziom wolnego testosteronu i wyższy poziom hormonu luteinizującego (LH).

Doustna suplementacja DHEA zwiększyła poziom krążącego DHEA-S i wolnego testosteronu znacznie powyżej poziomu wyjściowego w grupie w średnim wieku, bez znaczącego wpływu na całkowite stężenie testosteronu. Stężenia testosteronu całkowitego i DHEA-S spadły znacząco w następnych 24 godzinach po wykonaniu HIIT w obu grupach. Stężenie wolnego testosteronu u mężczyzn w średnim wieku, którzy otrzymywali DHEA, pozostało niezmienione. Wyniki te pokazują, że suplementacja DHEA może podnieść poziom wolnego testosteronu u mężczyzn w średnim wieku i zapobiec jego spadkowi po sesji HIIT.

Podsumowanie: nie ma żadnych dowodów na znaczące działanie suplementacji DHEA na stężenie testosteronu całkowitego czy testosteronu wolnego. Nie wiemy nawet, czy podawanie DHEA ma wpływ na skład ciała, redukcję tkanki tłuszczowej, przyrost mięśni – większość badań wskazuje, iż nie.

Moim zdaniem (i wg dziesiątek badań naukowych) na stężenie testosteronu wpływają znacząco:

• testosteron iniekcyjny (apteczny, nie z czarnego rynku) w dawce 200-250 mg tygodniowo
• preparaty SERM (clomid, tamoxifen) w dawce kilkadziesiąt mg dziennie
• hCG w dawce 1000-1500 IU co 2-3 dni

Dużo słabiej działają: testosteron w żelu (do stosowania na skórę) oraz testosteron doustny (np. andriol).

Stosowanie DHEA nie ma uzasadnienia u człowieka, ale każdy ma własny rozum i pieniądze. Całkiem możliwe, iż stosowanie DHEA zwiększa stężenie estradiolu, co u większości mężczyzn oznacza poważne, ogólnoustrojowe powikłania.

Referencje:

• NE Allen, PN Appleby, GK Davey and TJ Key “Hormones and diet: low insulin-like growth factor-I but normal bioavailable androgens in vegan men” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2374537/pdf/83-6691152a.pdf
• Sergej M. Ostojic1, Julio Calleja2, and Morteza Jourkesh “Effects of Short-Term Dehydroepiandrosterone Supplementation on Body Composition in Young Athletes” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21789881
• Ramasamy R, Scovell JM, Kovac JR, Lipshultz LI "Testosterone supplementation versus clomiphene citrate for hypogonadism: an age matched comparison of satisfaction and efficacy". www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24657837
• Kathleen Deska PAGANA, Timothy J. PAGANA „Testy laboratoryjne i badania diagnostyczne w medycynie”
• Dr. Hubert W. Vesper “Laboratory Procedure Manual” https://wwwn.cdc.gov/nchs/data/nhanes/2015-2016/labmethods/TST_I_MET_TST_EST.pdf
• ESAP 2015 – wartości referencyjne w laboratoriach https://education.endocrine.org/system/files/ESAP%202015%20Laboratory%20Reference%20Ranges.pdf
• Nina S. Stachenfeld „Sex Hormone Effects on Body Fluid Regulation” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2849969/
• Kontturi MJ, Sotaniemi EA. „Prevention of body fluid retention by furosemide during estrogen therapy of prostatic cancer”.
• Stevan P. Tofovic, M.D., Ph.D.1 and Edwin K. Jackson, Ph.D. „Estrogens in Men: Another Layer of Complexity of Estradiol Metabolism in Pulmonary Hypertension” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4872673/
• Renata Świątkowska-Stodulska, Anna Babińska, Krzysztof Sworczak „WPŁYW WYBRANYCH HORMONóW NA POSZCZEGóLNE PARAMETRY UKŁADU HEMOSTAZY” https://www.researchgate.net/profile/Krzysztof_Sworczak/publication/5673753_Effect_of_selected_hormones_on_particular_parameters_of_hemostasis/links/09e4150de9ea9f2dc2000000/Effect-of-selected-hormones-on-particular-parameters-of-hemostasis.pdf
• Wallace EM1, Gow SM, Wu FC “Comparison between testosterone enanthate-induced azoospermia and oligozoospermia in a male contraceptive study. I: Plasma luteinizing hormone, follicle stimulating hormone, testosterone, estradiol, and inhibin concentrations.” J Clin Endocrinol Metab. 1993 Jul;77(1):290-3.
• Kahn, A.J., Halloran, B., Wolkowitz, O. and Brizendine, L. Dehydroepiandrosterone supplementation and bone turnover in middle-aged to elderly men. J. Clin. Endocrinol. Metab. 87: 1544-1549, 2002.
• Vogiatzi, M.G., Boeck, M.A., Vlachopapadopoulou, E., el-Rashid, R. and New, M.I. Dehydroepiandrosterone in morbidly obese adolescents: effects on weight, body composition, lipids, and insulin resistance. Metabolism 45: 1011-1015, 1996.
• Wallace, M.B., Lim, J., Cutler, A. and Bucci, L. Effects of dehydroepiandrosterone vs. androstenedione supplementation in men. Med. Sci. Sports Exerc. 31: 1788-1792, 1999.
• Morales, A.J., Haubrich, R.H., Hwang, J.Y., Asakura, H. and Yen, S.S. The effect of six months treatment with a 100 mg daily dose of dehydroepiandrosterone (DHEA) on circulating sex steroids, body composition and muscle strength in age-advanced men and women. Clin. Endocrinol. 49: 421-432, 1998.
• Villareal, D.T., Holloszy, J.O. and Kohrt, W.M. Effects of DHEA replacement on bone mineral density and body composition in elderly women and men. Clin. Endocrinol. 53: 561-568, 2000.
• Yen, S.S., Morales, A.J. and Khorram, O. Replacement of DHEA in aging men and women. Potential remedial effects. Ann. N. Y. Acad. Sci. 774: 128-142, 1995.
• Nestler J.E., Barlascini, C.O., Clore, J.N. and Blackard, W.G. Dehydroepiandrosterone reduces serum low density lipoprotein levels and body fat but does not alter insulin sensitivity in normalmen. J. Clin. Endocrinol. Metabol. 66: 57-61, 1988.
• Brown, G.A., Vukovich, M.D., Sharp, R.L., Reifenrath, T.A, Parsons, K.A. and King, D.S. Effect of oral DHEA on serum testosterone and adaptations to resistance training in young men. J. Appl. Physiol. 2274-2283, 1999
• Usiskin, K.S., Butterworth, S., Clore, J.N., Arad, Y., Ginsberg, H.N., Blackard, W.G. and Nestler, J.E. Lack of effect of dehydroepiandrosterone in obese men. Int. J. Obes. 14: 457-463, 1990
• Welle, S., Jozefowicz, R. and Statt, M. Failure of dehydroepiandrosterone to influence energy and protein metabolism in humans. J. Clin. Endocrinol. Metab. 71: 1259-1264, 1990
• Liu TC, Lin CH, Huang CY, Ivy JL, Kuo CH. “Effect of acute DHEA administration on free testosterone in middle-aged and young men following high-intensity interval training.” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2961787