Ludzki organizm nosi ślady ewolucji. Futro, które dawniej chroniło przed zimnem, dziś występuje jedynie w postaci włosów. U wielu zwierząt jeżenie sierści to ważna reakcja obronna – u człowieka jest już bezużyteczne. Zmiany ewolucyjne wpłynęły też na metabolizm. Przez tysiące lat ludzie żyli w warunkach niedoboru pożywienia, co kształtowało ich zdolność do gromadzenia energii w postaci tłuszczu. Dziś, w świecie obfitości jedzenia, te same mechanizmy sprzyjają problemom zdrowotnym.

  1. Jak dieta kształtowała człowieka
  2. Zmiana nawyków żywieniowych
  3. Efekt jojo – u źródeł problemu
  4. Mechanizmy obronne, mechanizm wykształcony w trakcie ewolucji?
  5. Pamięć tłuszczowa?
  6. Jak z tym walczyć?

Jak dieta kształtowała człowieka

pierwotny człowiek - owoce

Przodkowie człowieka jedli głównie owoce, żyjąc w środowiskach o zmiennym klimacie. Około 2,5 mln lat temu zaczęli spożywać więcej mięsa, co zbiegło się z rozwojem dwunożności, narzędzi i wzrostem mózgu. Homo erectus (1,8 mln lat temu) opuścił lasy, zamieszkał na sawannie, rozwinął umiejętność polowania i kontrolę nad ogniem. To pozwoliło mu lepiej odżywiać się i przekazywać wiedzę kolejnym pokoleniom.

Zmiana nawyków żywieniowych

Homo sapiens pojawił się ok. 300 tys. lat temu, ale dopiero 100 tys. lat temu zaczął spożywać zboża. Około 10 tys. lat temu rozwinęło się rolnictwo, co zmieniło dietę na bardziej osiadłą. To wpłynęło na rozwój chorób cywilizacyjnych. Przez tysiące lat człowiek zmagał się z głodem.

Polecamy również: Ile posiłków dziennie powinna zawierać dieta?

Tłuszcz przyjaciel i wróg

Tłuszcz był cennym zasobem, zapewniał przetrwanie. Dziś mamy łatwy dostęp do wysoko przetworzonej żywności, a organizm nadal gromadzi zapasy, jakby głód miał nadejść. Nadmiar tłuszczu, kiedyś kluczowy do przeżycia, dziś prowadzi do chorób cywilizacyjnych, takich jak otyłość, cukrzyca czy choroby serca.

Efekt jojo – u źródeł problemu

efekt jojo w odchudzaniu

Często problem pojawia się u osób, które chcą szybko osiągnąć efekty, wdrażają drastyczną dietę np. dostarczającą niewystarczającą ilość energii (np. 1200 kilokalorii dla osoby dotychczas mającej 3000 kcal na dobę). Po pewnym czasie efekty wygasają, a po niewielkich „skokach w bok” (odstępstwach od diety) nadmiarowe kilogramy mogą szybko wrócić na miejsce. 

Powszechne zjawisko

Powrót do poprzedniej wagi jest powszechny, szczególnie wśród osób, które schudły dzięki zmianom stylu życia (dieta, trening aerobowy, siłowy, interwałowy itd.) U tych pacjentów około 30%-35% utraconej masy ciała odzyskuje się w ciągu roku, a połowa powraca do wyjściowych parametrów w piątym roku. Przy tym należy zaznaczyć, iż wymuszona, drastyczna redukcja pociąga za sobą utratę masy mięśniowej, czyli taka osoba może być po pewnym czasie w gorszym metabolicznie środowisku niż wcześniej.

Polecamy również: Popularne i groźne mity żywieniowe - w co nie wierzyć w 2025 roku?

To znaczy, pozbędzie się tłuszczu, ale też i muskulatury. Tkanka tłuszczowa może być nabierana szybko i bez ponoszenia znaczącego wydatku, odwrotnie niż masa mięśniowa. Dlatego po pewnym czasie może się okazać, iż ktoś trafił w błędne koło redukcji i zwiększania masy ciała.

Nasze ciało kompensuje utratę wagi

„Nasze ciało kompensuje utratę wagi” – powiedział dr Michael Weintraub, adiunkt kliniczny na Wydziale Medycyny, w Szkole Medycznej Grossman z Uniwersytetu w Nowym Jorku. „[Przy stosowaniu diety] nasze zachcianki (np. na słodkie i tłuste produkty) się zwiększają. Podstawowa przemiana materii spada, „spalamy” mniej energii. To wszystko utrudnia utratę tkanki tłuszczowej, którą osiągamy dzięki zmianom stylu życia”. Ta „luka energetyczna” powoduje reakcję hiperfagiczną (głód) i szybki, efektywny przyrost masy ciała. Według jednego z artykułów przeglądowych prowadzi to do „błędnego koła otyłości, następuje utrata masy ciała, a następnie jej przybieranie”.

Mechanizmy obronne, mechanizm wykształcony w trakcie ewolucji?

leptyna i grelina

Biologicznie rzecz ujmując - istnieją mechanizmy dzięki którym organizm broni się przed redukcją tkanki tłuszczowej. Jest to rodzaj gry przeciwko kasynu, w której szanse na wygrane nie muszą być znaczące. Naukowcy wykazali, iż nawet rok po zakończeniu stosowania określonej diety poziom hormonów (np. leptyny, insuliny, greliny) pozostaje inny niż ich wartości bazowe, co sprzyja zwiększonemu apetytowi i przybieraniu na wadze.

Grelina i leptyna  

Grelina nasila apetyt (pobudza odczuwanie głodu), z kolei niedobór leptyny lub oporność na nią sprzyjają obżarstwu (w normalnych warunkach leptyna stymuluje odczuwanie sytości). Wykazano, że podawanie ludziom greliny zwiększa spożycie pokarmu nawet o 30%. Grelina bierze również udział w regulacji metabolizmu lipidów, zwiększając „magazynowanie” tłuszczu poprzez aktywację neuronów odpowiadających za odczuwanie głodu, sprzyja również odkładaniu lipidów, moduluje wytwarzanie tłuszczu przez wątrobę, może wpływać na smak (sprawia, iż przekąski wydają się bardziej apetyczne), w konsekwencji sprzyja tyciu.

Hormony tarczycy

Kolejny, znany mechanizm to hamowanie hormonów tarczycy, co zmniejsza metabolizm, wydatek energetyczny i promuje odzyskiwanie utraconej masy ciała. Inna hipoteza implikuje zaburzony mikrobiom jelitowy w odzyskiwaniu masy ciała. „Podpis” poprzedniego epizodu diety wysokotłuszczowej utrzymuje się w mikrobiomie jelitowym, nawet po utracie masy ciała, co prowadzi do zmniejszenia różnorodności mikrobiologicznej i przyszłego „odbicia” masy ciała.

Pamięć tłuszczowa?

Wyniki niedawno przeprowadzonego badania rzucają światło na inną przyczynę odzyskiwania utraconych kilogramów, naukowcy sugerują, że w tkance tłuszczowej zachowywane są zmiany na poziomie molekularnym. Ta pamięć komórkowa może być powiązana z „efektem jo-jo”, ponieważ komórki tłuszczowe „pamiętają”, ile miały tkanki tłuszczowej i dążą do jej odbudowania! Oznacza to, że trzeba by „walczyć” z tą pamięcią otyłości, aby utrzymać masę ciała.

Jak z tym walczyć?

Wydaje się, iż ważną i często niedocenianą bronią jest trening siłowy. Trening z ciężarami oraz odpowiednia ilość białka w diecie pozwalają zachować masę mięśniową. Mięśnie spalają tłuszcz całą dobę, przez to mają wpływ na metabolizm i mogą równoważyć negatywny wpływ tkanki tłuszczowej (np. produkcję związków prozapalnych). Regularny trening siłowy może zmienić proporcje beztłuszczowej masy do tkanki tłuszczowej, wpływając na kompozycję sylwetki.

W licznych badaniach wykazano, iż znacząco lepsze efekty płyną ze stosowania diety o zmiennym deficycie (tzn. po okresie stosowania deficytu wraca się na pewien czas do wyższej podaży energii). Jeśli nie możesz skutecznie pozbyć się tkanki tłuszczowej, to może być to spowodowane walką z mechanizmami wykształconymi w ciągu tysięcy lat ewolucji.

Literatura:

  • Andrews P, Johnson RJ. Evolutionary basis for the human diet: consequences for human health. J Intern Med. 2020 Mar;287(3):226-237. doi: 10.1111/joim.13011. Epub 2019 Dec 9. PMID: 31733113.
  • Young ER, Jialal I. Biochemistry, Ghrelin. [Updated 2023 Jul 17]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK547692/
  • https://www.medscape.com/viewarticle/vicious-cycle-are-there-benefits-yo-yo-dieting-2025a10001yh
Zawarte treści mają charakter wyłącznie edukacyjny i informacyjny. Starannie dbamy o ich merytoryczną poprawność. Niemniej jednak, nie mają one na celu zastępować indywidualnej porady u specjalisty, dostosowanej do konkretnej sytuacji czytelnika.
Komentarze (0)