Zgodnie ze słownikiem PWN wegetarianizm to sposób odżywiania się polegający na wyłączeniu z diety mięsa, ryb i wszystkich lub tylko niektórych produktów pochodzenia zwierzęcego. Dieta wegańska oznacza dalszy krok i polega na eliminacji wszystkich produktów pochodzenia zwierzęcego (jajek, serów, mleka, miodu, białek mleka, białka serwatkowego, kazeiny itd.) Niektórzy wyróżniają pescowegetarian (jedzą także ryby i owoce morza) oraz laktoowowegetarian (jedzą także jajka i produkty mleczne).
Frutarianizm, droga do autodestrukcji?
Skrajny przypadek
Pojawił się ekstremalny nurt weganizmu znany jako frutarianizm, który może prowadzić do autodestrukcji – same owoce nie wystarczą żadnemu człowiekowi do funkcjonowania, niezbędne są np. zdrowe źródła protein (niekoniecznie mięso) i tłuszczów. Niedawno w Polsce rodzice trafili pod oblicze prokuratora, ponieważ wpadli na nowatorski rodzaj diety. Dziecku podawali prawie same owoce. A ich córka, 3,5-letnia dziewczynka, która ważyła 8 kg, trafiła na oddział intensywnej terapii medycznej.
Czy osoby dorosłe mogą bezpiecznie stosować diety wegetariańskie i wegańskie?
Tak, uwzględniając, że im bardziej restrykcyjna dieta, tym większe może wywoływać niedobory białka (źródła pochodzenia zwierzęcego, w tym wołowina, wieprzowina, kurczak, indyk, ryby), witamin (szczególnie D i B12), makroelementów (wapnia) i mikroelementów (żelaza, cynku, jodu). Diety wegańskie są ubogie w kwasy omega-3 (EPA i DHA występują głównie w rybach). A czy stosowanie tego rodzaju diet ma wpływ na pojawienie się niedoczynności tarczycy? To możliwe, przyjrzyjmy się danym.
Problem witaminy B12
Dobrym źródłem witaminy B12 jest mięso (np. wołowe, indyk, kurczak) i np. wątroba, nerki, śledziona. Gorszym jest np. mleko czy serwatka. Wszystko są to źródła, które weganie wykluczają, jako produkty pochodzenia zwierzęcego. Tylko część wegetarian sięga po mleko i inne produkty mleczne. Wbrew błędnym opiniom powielanym w sieci większość roślin (kiełków, owoców, warzyw) nie zawiera istotnych pod względem dietetycznym i klinicznym ilości witaminy B12.
Najnowsze badania sugerują, iż istnieją roślinne źródła witaminy B12 (wytwarzanej przez bakterie i archeony). Jednak witamina B12 występuje tam w ilościach niemających znaczenia praktycznego. Dlatego weganie są narażeni na niedobory. Witamina B12 występuje też w preparatach do iniekcji (roztworów do wstrzykiwań), kapsułek, tabletek (powlekanych i do ssania), a nawet w aerozolu.
Problem z wapniem
Bogatym źródłem wapnia są jak mleko, jogurt i sery. Ser może dostarczyć 1 g wapnia w 100 g produktu, podczas gdy mleko i jogurt mogą dostarczyć od 100 mg do 180 mg na 100 g. Zboża zwykle mają około 30 mg w 100 g, jednak jeśli są wzbogacane, ilość ta może osiągnąć 180 mg na 100 g. Orzechy i nasiona są również bogate w wapń, szczególnie migdały, sezam i chia, które mogą dostarczyć od 250 do 600 mg na 100 g.
Warzywa bogate w wapń to jarmuż, brokuły i rzeżucha, które dostarczają od 100 do 150 mg na 100 g. Z tego względu osoby stosujące diety niedostarczające produktów pochodzenia zwierzęcego mogą znaleźć inne, alternatywne źródła wapnia w diecie.
Problem z cynkiem
Źródłami są: mak, ziarno sezamu, pestki dyni, sery podpuszczkowe, owies, pszenica, wołowina, krewetki. Jednak najbogatsze źródła cynku w pożywieniu to mięso, ryby i owoce morza. Ostrygi zawierają więcej cynku na porcję niż jakikolwiek inny pokarm, ale wołowina dostarcza 20% cynku z pożywienia w Stanach Zjednoczonych, ponieważ jest o wiele częściej spożywana.
Jaja i produkty mleczne również zawierają cynk. Fasola, orzechy i produkty pełnoziarniste zawierają cynk, ale biodostępność cynku z tych pokarmów jest niższa niż z pokarmów zwierzęcych, ponieważ zawierają fityniany. Fityniany, forma magazynowania fosforu w roślinach, wiążą niektóre minerały, takie jak cynk, w jelitach i tworzą nierozpuszczalny kompleks, który hamuje wchłanianie cynku. Owoce i warzywa zawierają bardzo mało cynku. Dlatego istnieje ryzyko, iż weganie mogą być narażeni na niedobory cynku, ponieważ unikają produktów będących najlepszymi źródłami.
Krytyczny jod
Innym krytycznym składnikiem odżywczym jest jod, który występuje głównie w soli jodowanej, pieczywie i produktach mlecznych w USA. Pierwsze próby podawania jodu w USA miały miejsce dopiero w latach 20. XX wieku. David Marine, amerykański lekarz z Ohio, i jego współpracownicy zainicjowali program profilaktyki jodowej u ponad 2100 uczennic w 1917 roku.
W ciągu następnych kilku lat on i współpracownicy opublikowali serię artykułów, w których donieśli o znacząco zmniejszonej częstości występowania wola u dzieci leczonych jodem (0,2%) w porównaniu z dziećmi, które nie otrzymywały suplementów jodu (>25%). Od 2000 r. populacja USA ogólnie wykazywała odpowiednią podaż jodu. Wegetarianie mogą spożywać mniej jodu niż ich wszystkożerni odpowiednicy. Amerykańskie Stowarzyszenie Dietetyczne zaleca, aby osoby stosujące dietę wegetariańską były świadome potrzeby suplementacji jodem.
Wydaje się, że laktoowowegetarianie (szczególnie w krajach zachodnich) mogą dostarczać właściwych ilości jodu. Z kolei weganie mogą być narażeni na niedobory, ponieważ produkty pochodzenia zwierzęcego są bogate w jod. Badania przeprowadzone na brytyjskich, a ostatnio także amerykańskich wegetarianach wykazały, że stosujący najbardziej restrykcyjne odmiany diety (weganie) byli narażeni na niedobór jodu. W cytowanym eksperymencie stężenia jodu w moczu u wegan z okolic Bostonu stanowiły około połowę obserwowanych u mniej rygorystycznych wegetarian.
Dieta, a praca tarczycy
Przejściowa niedoczynność tarczycy u noworodków została przypisana diecie wegańskiej matki. Najczęstszą przyczyną nabytej niedoczynności tarczycy jest autoimmunologiczne zapalenie tarczycy. W prawie wszystkich takich przypadkach identyfikuje się przeciwciała przeciwtarczycowe. Częstość występowania wzrasta u kobiet wraz z wiekiem i jest rzadsza u osób czarnoskórych.
Sprawdź swoje BMI
Podczas gdy niedoczynność tarczycy może powodować otyłość, otyłość może skutkować podwyższonym poziomem hormonu tyreotropowego, częściowo z powodu występowania przewlekłego stanu zapalnego (tkanka tłuszczowa jest źródłem licznych związków prozapalnych) i innych zaburzeń endokrynologicznych. Wegetarianie mają tendencję do niższego wskaźnika masy ciała (BMI) niż osoby niebędące wegetarianami.
Mogą się również charakteryzować niższym stanem zapalnym. Dane eksperymentalne wskazują, że diety wegetariańskie mogą być przydatne w leczeniu chorób autoimmunologicznych (agresja ustroju na własne tkanki), takich jak reumatoidalne zapalenie stawów.
Ilu osób dotyka niedoczynność tarczycy?
Aktualne badania
W Chinach w jednym z badań opublikowanym w 2023 r. zidentyfikowano występowanie niedoczynności tarczycy u ~14% osób z 31 prowincji (obszarów administracyjnych). W tym łagodne przypadki stanowiły ponad 12%, a ciężkie tylko 0,75%. Jawna, spełniająca kryteria kliniczne niedoczynność dotyczyła ok. 1% osób. W USA w poprzednich 2 dekadach szacunkowo określono częstość występowania niedoczynności tarczycy (HT) u 4,6% populacji USA.
W 2022 r. naukowcy przeanalizowali dane z lat 2009-2010 i 2011-2012. Zebrano również inne dane, dotyczące późniejszych lat np. ilości recept, rodzajów terapii. Ustalono, iż w latach 2009–2012 niedoczynność tarczycy występowała u 9,6% osób mieszkających w USA. Analiza danych uzyskanych z baz dotyczących sposobów leczenia, wypisywanych leków w kolejnych latach, pozwoliła na stwierdzenie, iż częstość występowania niedoczynności tarczycy wzrosła z 9,5% w 2012 r. do 11,7% w 2019 r. i że >78% pacjentów otrzymywało monoterapię tyroksyną (T4, jest to rodzaj prekursora ulegającego obwodowej konwersji do substancji o większej aktywności, czyli trijodotyroniny, T3).
Czy dieta może wywołać niedoczynność tarczycy?
Diety eliminujące produkty zwierzęce rzadko były powiązane z niedoczynnością tarczycy, ale mogą chronić przed chorobami autoimmunologicznymi. Dlatego naukowcy zbadali, czy rodzaj diety jest związany z ryzykiem niedoczynności tarczycy. Użyto danych z badania Adventist Health Study-2.
Niedoczynność tarczycy była badana na początku w 2002 r. i podczas obserwacji do 2008 r. Uwzględniono rodzaj diety, zastosowano różne modele, kontrolowano pod kątem danych demograficznych i spożycia soli.
Wyniki
- Nadwaga zwiększała szansę wystąpienia niedoczynność tarczycy o 32%, a otyłość o 78%.
- Klasyczna dieta (wszystkożercy, tj. jedzą mięso, produkty mleczne, warzywa, owoce, zboża, tłuszcze itd.) wiązała się z bazowym, referencyjnym, dość niskim ryzykiem wystąpienia niedoczynności tarczycy.
- Dieta wegańska (weganie nie jedzą żadnych produktów odzwierzęcych, mięsa, jajek, miodu, mleka itd.), w porównaniu z dietą wszystkożerców zmniejszała ryzyko wystąpienia niedoczynności tarczycy o 11%.
- Dieta laktoowowegetariańska (jedzą także jajka i produkty mleczne) wiązała się ze zwiększonym o 9% ryzykiem wystąpienia niedoczynności tarczycy.
- Płeć żeńska, pochodzenie etniczne rasy białej, wyższe wykształcenie i BMI pozwalały przewidzieć występowanie niedoczynności tarczycy (istniało współwystępowanie lub wręcz korelacja).
- Przejście na nowy model żywieniowy i dłuższe stosowanie diety wegańskiej wydawało się chronić przed niedoczynnością tarczycy, zmniejszając ryzyko jej wystąpienia o 12%.
O czym musisz pamiętać?
Warto pamiętać, iż dla człowieka niebezpieczny może być nie tylko niedobór, ale też i nadmiar jodu w diecie. Pewna 45-latka zachorowała z powodu bogatych w jod wodorostów. Zawierają one średnio do 1500 mikrogramów (µg) jodu w 1 g suszonego produktu. Normalnie gruczoł tarczowy wytwarza do 50 µg jodu dziennie, zalecana podaż w diecie wynosi 150-200 µg jodu dziennie.
Rozwinęła się u niej nadczynność tarczycy. Duża podaż jodu może prowadzić do nadczynności lub niedoczynności tarczycy. Czasem nadmiar jodu prowadzi do przerostu wola, co ma bardzo duży negatywny wpływ na wizualną stronę sylwetki. Nadmiar jodu powoduje hamowanie syntezy i wydzielania hormonów tarczycy dlatego ma działanie wolotwórcze.
Rola badań
Dlatego stosowanie restrykcyjnych diet, w których dostarcza się za mało jodu należy przemyśleć, a najlepiej byłoby regularnie wykonywać badania lekarskie. Funkcjonowanie tarczycy można szybko ocenić poprzez kilka parametrów w zwykłym badaniu krwi. Jeszcze gorszym pomysłem jest kilkudziesięciu czy nawet kilkusetkrotne przedawkowywanie jodu (np. poprzez stosowanie płynu Lugola), co jest często spotykane jako alternatywny „sposób kuracji” chorób tarczycy w Internecie. W rzeczywistości może się to skończyć hospitalizacją.
Literatura:
Wyne KL, Nair L, Schneiderman CP, Pinsky B, Antunez Flores O, Guo D, Barger B, Tessnow AH. Hypothyroidism Prevalence in the United States: A Retrospective Study Combining National Health and Nutrition Examination Survey and Claims Data, 2009-2019. J Endocr Soc. 2022 Nov 10;7(1):bvac172. doi: 10.1210/jendso/bvac172. PMID: 36466005; PMCID: PMC9706417.
Li J, Li Y, Shi X, Teng D, Teng X, Teng W, Shan Z; Thyroid Disorders, Iodine Status and Diabetes Epidemiological Survey Group. Prevalence and risk factors of hypothyroidism after universal salt iodisation: a large cross-sectional study from 31 provinces of China. BMJ Open. 2023 Feb 28;13(2):e064613. doi: 10.1136/bmjopen-2022-064613. PMID: 36854590; PMCID: PMC9980360.
Cormick G, Belizán JM. Calcium Intake and Health. Nutrients. 2019 Jul 15;11(7):1606. doi: 10.3390/nu11071606. PMID: 31311164; PMCID: PMC6683260.
https://ods.od.nih.gov/factsheets/Zinc-HealthProfessional/
Leung AM, Braverman LE, Pearce EN. History of U.S. iodine fortification and supplementation. Nutrients. 2012 Nov 13;4(11):1740-6. doi: 10.3390/nu4111740. Erratum in: Nutrients. 2017 Sep 05;9(9):E976. doi: 10.3390/nu9090976. PMID: 23201844; PMCID: PMC3509517.
