Antykoncepcja hormonalna - wyniki sportowe, waga i zdrowie

Pierwszy hormonalny środek antykoncepcyjny (norethindron) pojawił się dopiero w latach 50. XX wieku. Pierwszy dopuszczony do stosowania przez FDA dopiero w 1960 r. (Enovid; 10 mg norethynodrelu, czyli progestagenu, + 150 μg estrogenu, mestranolu). Obecnie ok. 100 mln na świecie kobiet decyduje się na antykoncepcję hormonalną, a wiążą się z nią poważne wątpliwości.

1. 19-nortestosteron a wpadka dopingowa
2. Generacje środków antykoncepcyjnych
3. Pigułki antykoncepcyjne a nowotwory
4. Antykoncepcja a ryzyko zakrzepowo-zatorowe
5. Pigułki antykoncepcyjne a nadciśnienie
6. Pigułki antykoncepcyjne a profil lipidowy
7. Wpływ antykoncepcji hormonalnej na stężenie androgenów
8. Podsumowanie

Te środki mają wpływ na nadciśnienie, wiele badań wiąże stosowanie antykoncepcji ze zwiększonym ryzykiem udaru mózgu i zawału mięśnia sercowego u kobiet (oczywiście ryzyko jest różne dla kolejnych generacji środków hormonalnych, znaczenie mają również stosowane dawki; nie można rozpatrywać wpływu antykoncepcji hormonalnej tylko negatywnie). O ironio, w powszechnym mniemaniu największe spustoszenie dla wątroby przynoszą sterydy anaboliczno-androgenne, tymczasem 90% gruczolaków wątroby diagnozuje się u pań... stosujących doustne środki antykoncepcyjne. Wpływają one na pobudzenie receptorów androgenowych i estrogenowych w wątrobie. 

Uwaga: nie można wrzucać antykoncepcyjnych preparatów do jednego "worka". Każdy ma inną charakterystykę, niektóre są antagonistami receptora androgenowego (np. octan cyproteronu, octan chlormadynonu, drospirenon), inne agonistami receptora androgenowego (np. Dezogestrel, Norgestymat, Gestoden, Levonorgestrel). Co najciekawsze, wiele środków antykoncepcyjnych wywodzi się z 19-nortestosteronu, a więc bliżej im pod względem pochodzenia do nandrolonu i trenbolonu (nie pod względem oddziaływania na ustrój, tylko budowy cząsteczki). Do pochodnych 19-nortestosteronu należą: lewonorgestrel (LNG, levonorgestrel), dezogestrel, gestoden i norgestymat, to jest 13-etylgonany o aktywności androgennej. Natomiast pochodną 19-nortestosteronu o aktywności antyandrogennej jest dienogest (DNG).

19-nortestosteron a wpadka dopingowa

Co ciekawe, przez to, iż noretysteron bliskim krewnym nandrolonu, u pań stosujących ten progestagen, w moczu znajdujemy ten sam metabolit, co w przypadku nandrolonu, czyli 19-norandrosterone. Dlatego w swoim czasie u pań punkt odcięcia dotyczący stężenia 19-NA w moczu był ponad dwukrotnie większ niż u mężczyzn! (5 vs 2 ng/mL) Obecnie próg odcięcia dla 19-NA wynosi 10 ng/mL (u pań, które stosują noretysteron). Dla porównania, najbezpieczniej mieć obecnie stężenie 19-NA mniejsze, niż 2.5 ng/mL. Dla wartości w zakresie od 2.5 do 15 ng/mL wykonuje się dodatkowe badania przy wykorzystaniu chromatografu gazowego z izotopowym spektrometrem mas - GC/C/IRMS oraz ocenia się proporcje metabolitów 19-NA do 19-NE. Ponadto ma znaczenie, czy w moczu znajdują się metabolity w rodzaju tetrahydronorethisteronu (wskazujące na stosowanie antykoncepcji hormonalnej, a nie doping np. nandrolonem). Cała procedura jest opisana: Tutaj

Generacje środków antykoncepcyjnych

• I generacja etynyloestradiol + chlormadinon
• II generacja etynyloestradiol + lewonorgestrel / noretysteron jest inaczej
• III generacja etynyloestradiol + gestoden / norgestymat / dezogestrel / cyproteron
• IV generacja etynyloestradiol/ walerianian estradiolu + dienogest / drospirenon

Pigułki antykoncepcyjne a nowotwory

Pamiętam zachwyt związany z antykoncepcją hormonalną, który spotykało się wśród nastolatek w latach 90. XX wieku i na początku XXI wieku. Miało być tak pięknie. Jednak od razu antykoncepcja budziła różnorakie wątpliwości, a w 2012 r. IARC sklasyfikowało popularne rodzaje tych środków hormonalnych na liście substancji rakotwórczych (Pełny tekst dotyczący antykoncepcji hormonalnej za darmo dostępny tutaj). Tak samo zachwycano się hormonalną terapią zastępczą (HTZ), polegającą na podawaniu estrogenów i progesteronu kobietom. I wiecie co? W 2012 r. terapia hormonalna tak samo jak "pigułki" znalazła się na czarnej liście.

Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem IARC (International Agency for Research on Cancer) działająca pod egidą WHO, Światowej Organizacji Zdrowia, umieściła antykoncepcję hormonalną, dostarczającą estrogenów i progesteronu, w kategorii I rakotwórczości. Każdy może bezpłatnie przeglądać gigantyczną bazę danych IARC, pobierać dane w formacie Excela, PDF, CSV, bardzo dobrze działa również wyszukiwanie informacji online.

Co prawda naukowcy podkreślają, iż jednocześnie te preparaty chronią przed rakiem jajników i błony śluzowej macicy, ale… wniosek każdy potrafi wyciągnąć samodzielnie. W tej samej kategorii, co antykoncepcja hormonalna (dostarczającą estrogenów i progesteronu), jest picie alkoholu (etanolu), palenie tytoniu, narażenie na kadm, promieniowanie (oddziaływanie plutonu), spaliny z silnika Diesla, promieniowanie UV (nadmierna ekspozycja na słońce i solaria), promieniowanie Gamma, jedzenie wysokoprzetworzonego mięsa (parówki, wędliny, szynka itd.), infekcja Helicobacter Pylori, infekcja Schistosoma haematobium (przywra krwi […], która bytuje w splotach żylnych otaczających pęcherz moczowy i składa jaja do błony śluzowej pęcherza).

To nie wszystko, antykoncepcja hormonalna zupełnie nie chroni przed chorobami jakimi można się zarazić w trakcie seksu, a część z nich jest nieuleczalna lub tylko daje się zaleczyć np.

• HIV/AIDS - możliwa jest tylko supresja, zostaje na zawsze (niektórzy mówią, iż AIDS nie istnieje, a to leki wywołują objawy choroby; to ciekawe, że dziesiątki tysięcy ludzi zmarło z powodu AIDS, w czasach gdy nie było terapii antyretrowirusowej),
• HBV (WZW typu B) - infekcja nie jest uleczalna, może być ostrym lub przewlekłym zapaleniem wątroby. HBV jest silnie jest skorelowane z nowotworzeniem (np. nowotwory wątroby, a konkretnie to rak wątrobowokomórkowy);
• HSV typ 1 - opryszczka wargowa, można leczyć ją objawowo, wirus zostaje w organizmie na kolejne dziesiątki lat,
• HSV typ 2 - opryszczka narządów płciowych, można leczyć ją objawowo, wirus zostaje w organizmie na kolejne dziesiątki lat,

Antykoncepcja a ryzyko zakrzepowo-zatorowe

Ma to tym większe znaczenie, iż coraz częściej panie sięgają po (teoretycznie) łagodne SAA, w celu poprawy masy i siły mięśni, odtłuszczenia sylwetki itd. Tymczasem antykoncepcja hormonalna jest związana z ryzykiem zakrzepowo-zatorowym, więc kobiety sięgające jednocześnie po SAA (boldenone, masteron, oxandrolone, winstrol) są narażone na jeszcze większe ryzyko. Tylko należy dodać, iż poszczególne generacje hormonalnych środków antykoncepcyjnych różnią się ryzykiem zakrzepowo-zatorowym, bo zmieniały się dawki chociażby estrogenów i rodzaj progestagenów. Wykazano, iż redukcja dawki etynyloestradiolu z początkowo stosowanych 100 µg do 50 µg, zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań zakrzepowo-zatorowych.

VTE (chorobę zakrzepowo-zatorową) mogą prowokować:

• operacje chirurgiczne
• urazy wielonarządowe, złamania miednicy, złamania kości długich kończyn dolnych
• wstrząs
• unieruchomienie (np. rozległe złamania)
• długotrwała podróż
• terapia estrogenowa/antykoncepcja hormonalna (stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych, szczególnie środki III generacji zawierające pochodne progesteronu)
• ciąża (ryzyko wzrasta 5-krotnie!) 
• hormonalna terapia zastępcza (np. testosteron)
• stosowanie dopingu (np. różne rodzaje testosteronu)
• stosowanie SERM (powszechne w dopingu)

Pigułki antykoncepcyjne a nadciśnienie

Nadciśnienie często występuje u osób sięgających po SAA, a tak coraz częściej robią panie. Dlatego dodatkowe sięganie po hormonalne środki antykoncepcyjne powoduje ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego.

Pigułki antykoncepcyjne a profil lipidowy

Progestageny o działaniu androgennym, to jest LNG, dezogestrel, gestoden i norgestymat, cechuje negatywny wpływ na profil lipidowy [zmniejszają stężenie lipoprotein o wysokiej gęstości (HDL, high-density lipoprotein)] oraz na wygląd skóry (powodują nasilenie trądziku, przetłuszczanie i nadmierne owłosienie).  Takie same skutki uboczne wywołują środki anaboliczno-androgenne, np. boldenone, nandrolone, masteron, oxandrolone, oral-turinabol. Tak więc kolejny raz mamy do czynienia z nałożeniem się negatywnych zjawisk.

A należy dodać, iż w III generacji środków antykoncepcyjnych występują Dezogestrel, Gestoden, Norgestymat (środki androgenne), LNG (lewonorgestrel) jest rzadko spotykany, występował w II generacji antykoncepcji hormonalnej. Z kolei środek występujący w „pigułkach IV generacji” -dienogest - również może wywoływać zmiany w profilu lipidowym (przy dawce 2 mg dziennie): „Maksymalny spadek HDL wynosił -5,8%, a trójglicerydów -6,5% po 6 miesiącach terapii, w porównaniu do wartości sprzed leczenia. Maksymalny wzrost cholesterolu LDL o + 5,0% odnotowano pod koniec pierwszego miesiąca przyjmowania dienogestu”. 

Środki zawierające dienogest i etynyloestradiol to np. w Polsce:

• Aidee (tabletki powlekane)
• Astha (tabletki powlekane)
• Atywia (tabletki powlekane)
• Atywia Daily (tabletki powlekane)
• Bonadea (tabletki powlekane)
• Dionelle (tabletki)
• Dorin (tabletki powlekane)
• Jeanine (tabletki powlekane)

Ponadto dienogest może wywołać trądzik: „Najczęstszym działaniem niepożądanym leku było częste lub długotrwałe krwawienie z macicy (3,2%), a następnie bezsenność (2,7%), trądzik (2,1%), nudności (2,1%), zwiększenie masy ciała (2,1%), dyskomfort w dolnej części brzucha (1,6%), ból głowy (1,6%), dyskomfort w piersiach (1,1%) i obniżony nastrój (1,1%)”. 

Wpływ antykoncepcji hormonalnej na stężenie androgenów

Kilka lat temu naukowcy pod wodzą Bermona S. przebadali liczne grono kobiet, w celu uzyskania danych do paszportu genetycznego (jest to wyrafinowana metoda zwalczania dopingu w sporcie).

U 849 elitarnych zawodniczek zbadano stężenia:

• testosteronu
• siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEAS)
• androstenedionu
• SHBG (globulina wiążącą steroidy płciowe)
• gonadotropin (np. LH, FSH)

Na 85.5% pań, które nie stosowały doustnych środków antykoncepcyjnych, 168 z 717 pań cierpiało na nieregularne miesiączki lub brak miesiączki. Stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych to zresztą kiepski pomysł dla wyników sportowych. Dlaczego? Te panie miały najniższe stężenia androgenów w osoczu oraz gonadotropin, z kolei najwyższe stężenia SHBG. To znaczy, że nie dość, że panie miały mało androgenów, to jeszcze większość hormonów anabolicznych w osoczu wspomnianych pań była nieaktywna, związana!

A jak się ma stosowanie pigułek antykoncepcyjnych do stężenia testosteronu u kobiet?

Stwierdzono, iż tabletki skutecznie zmniejszają ilość testosteronu wolnego i całkowitego u kobiet. A to może mieć wpływ na trening siłowy (przyrosty siły, mocy i masy mięśni), gdyż kobieta wytwarza ledwie 0,25 mg testosteronu dziennie. W jednym z badań z 2016 roku losowo, metodą podwójnie ślepej próby, sprawdzono, jak DHEA (50 mg) stosowane obok pigułek antykoncepcyjnych, wpłynie na poziom testosteronu u kobiet (panie w wieku 20-35 lat). Zbadano poziom SHBG, estradiolu, estronu, wolnego testosteronu oraz indeksu wolnego testosteronu (FTI). Badane odstawiły pigułki antykoncepcyjne przynajmniej 1 cykl menstruacyjny przed eksperymentem.

Zostały przydzielone na 5 cykli do grup:

• 30 μg etynyloestradiolu (etynyloestradiol jest syntetycznym estrogenem o 100-250 razy silniejszym działaniu od estradiolu) + 150 μg levonorgestrel (spotykane są także pisownie: lewonorgestrel, związek określa się też, jako D-norgestrel (progestagen; bardziej wybiórczy, w porównaniu do progesteronu), grupa oznaczona, jako EE/LNG,
• 30 μg etynyloestradiolu + 3 mg drospirenone (progestagen, antyandrogen) grupa oznaczona, jako: EE/DRSP,
• powyższe środki hormonalne skorelowano z DHEA (50 mg) lub z placebo, aby ustalić, jak DHEA wpływa na poziom testosteronu u pań.

Według danych Jeremy M W Kirka i wsp., 1 μg ethinyl estradiolu = 100-250 μg 17-β estradiolu, z kolei 8-20 μg ethinyl estradiolu = 2000 μg 17-β estradiolu (czyli 2 mg).

Wyniki?

• grupa biorąca etynyloestradiol+ levonorgestrel w preparacie złożonym: odnotowano spadek ilości całkowitego testosteronu aż o 54.5%!
• w grupie etynyloestradiol + drospirenone: spadek ilości testosteronu całkowitego o 11.3%,
• testosteron wolny: odnotowano spadek odpowiednio o 66.8% (etynyloestradiol+ lewonorgestrel) oraz 75.6% (etynyloestradiol + drospirenone)!

Dodanie DHEA znacząco zwiększyło ilość testosteronu, w grupie EE/DRSP nawet ponad poziom wyjściowy. Jak widać, obie kombinacje występujące w antykoncepcyjnych pigułkach hormonalnych fatalnie odbijają się na poziomie testosteronu. Szczególnie złe działanie ma kombinacja etynyloestradiol+ lewonorgestrel.

Co ciekawe, levonorgestrel jest stosowany w tzw. antykoncepcji awaryjnej oraz ma być użyty także w leczeniu endometriozy u kobiet przed menopauzą – obecnie badania są na etapie 1 („Endometrioza jest chorobą narządów płciowych kobiety, charakteryzującą się obecnością komórek błony śluzowej trzonu macicy (endometrium) poza jamą macicy”). Jeszcze bardziej interesujący jest fakt, iż razem z levonorgestrelem kobietom podaje się inhibitor aromatazy (AI), doskonale znanym osobom korzystającym z dopingu farmakologicznego (anastrozole, arimidex). Jest on również stosowany przy terapii raka piersi u kobiet po menopauzie. „Stosowany [...] u kobiet będących po menopauzie – chorych na zaawansowanego raka piersi, którego komórki wykazują na swojej powierzchni obecność receptorów estrogenowych i/lub progestagenowych. Ostatnio anastrozol, jako jedyny inhibitor aromatazy, został również zarejestrowany w leczeniu adjuwantowym (pooperacyjne) również chorych po menopauzie, których rak piersi wykazuje na powierzchni komórek obecność receptorów estrogenowych i/lub progestagenowych”.

A jak się ma stosowanie pigułek antykoncepcyjnych do przyrostów masy i siły u kobiet?

W kolejnym badaniu Ruzic L. i wsp. z 2003 roku wykazano, iż 20% kobiet w wieku 18-30 lat w Chorwacji stosuje antykoncepcyjne pigułki hormonalne z antyandrogenami. W eksperymencie wzięło udział 60 kobiet w wieku 18-30 lat, stosowały one antykoncepcję hormonalną co najmniej przez 12 miesięcy przed rozpoczęciem eksperymentu. Badanie ukończyło 50 z nich. Niestety, panie były bardzo słabo wytrenowane, więc w 16 tygodni uzyskały niewyobrażalny wzrost siły.

Podzielono je na grupy:

• antyandrogen (26 pań) 2 mg octanu cyproteronu (cyproterone acetate; np. w Polsce sprzedawany, jako Androcur; syntetyczna pochodna progesteronu) oraz 0.035 mg estradiolu) był to produkt Diane 35, firmy Schering AG, Berlin, Niemcy, 1999,
• oraz estrogen+progestagen (24 panie) – preparat stediril-m: etynyloestradiol 0.03 mg + lewonorgestrel 0.15 mg.

Uczestniczyły one w treningu siłowym 3 x w tygodniu, przez 16 tygodni. Początkowo nie było znaczących różnic między grupami w zakresie beztłuszczowej masy ciała, siły mięśni czy maksymalnego pochłaniania tlenu. Parametry mierzono przed, w trakcie oraz po 16 tygodniach treningu siłowego.

Wyniki?

• grupa antyandrogenu (octan cyproteronu + estradiol) odnotowała wzrost siły o 42.3% (z poziomu 240.43 ± 27.91 N do 342.29 ± 31.57 N),
• grupa kontrolna (estrogen+progestagen) odnotowała wzrost siły o 53.9% (z poziomu 239.33 ± 36.53 N do 368.32 ± 39.97 N),
• beztłuszczowa masa ciała (mięśnie) zwiększyła się o 1.4 kg ± 0.2 kg w grupie antyandrogenu (octan cyproteronu + estradiol),
• beztłuszczowa masa ciała (mięśnie) zwiększyła się o 1.6 kg ± 0.3 kg w grupie kontrolnej (estrogen+progestagen).

Jak widać pigułki antykoncepcyjne mogą mieć zasadnicze znaczenie dla trenujących pań, produkty zawierające antyandrogeny znacząco zmniejszają przyrosty siły i masy mięśniowej u trenujących kobiet. Jednak to badanie jest obarczone dwiema poważnymi wadami - nie zastosowano grupy kontrolnej nie biorącej żadnych środków hormonalnych, a więc nie wiemy, jaki w istocie jest wpływ syntetycznego estrogenów i progesteronu czy antyandrogenów i estradiolu.

Słowo końcowe: wg najświeższych danych od naukowców z Uniwersytetu Wschodniej Finlandii, Suuronen J. i wsp., kobiety stosujące antykoncepcję hormonalną (z etynyloestradiolem i progestagenem) miały:

• niższą o 4.1% siłę chwytu (GS, ang. grip strength),
• niższą o 3.5% całkowitą beztłuszczową masę ciała (TLM, ang. total lean mass),
• większą o 2 pkt. procentowe ilość tkanki tłuszczowej (31.4%; kobiety nie stosujące antykoncepcji hormonalnej miały 29.4% BF),
• znacznie niższą średnią masę kości (ASM),
• niższy wskaźnik względnego umięśnienia, RSMI –(ang. relative skeletal muscle index),
• niższy SMI, czyli wskaźnik względnego umięśnienia (całkowita beztłuszczowa masa ciała / waga danej osoby x 100).

Podsumowanie

Istnieje wiele sprzecznych danych, jednak bez wątpienia antykoncepcyjne środki hormonalne mają wpływ na osiągi siłowe i przyrost masy ciała. Jak duży? To zależy od generacji środka, stosowanej dawki, używania innych leków. Savage KJ i wsp. wykazali, iż antykoncepcja hormonalna znacznie spowalnia regenerację po treningu o komponencie ekscentrycznym (czyli np. po sesji siłowej). Panie nie stosujące antykoncepcji hormonalnej zaczęły odzyskiwać siłę po 2 dniach po sesji, panie stosujące antykoncepcję hormonalną nie odzyskały siły nawet 4 dni po zakończeniu treningu (było to ledwie 50 ekscentrycznych kontrakcji mięśni). 

Niektóre badania wykazały zmniejszenie (od 4% do 15%) szczytowego pochłaniania tlenu (ang. peak VO2 max) mierzonego przed i podczas stosowania trójfazowego preparatu hormonalnego u umiarkowanie aktywnych i dobrze wyszkolonych kobiet (Casazza i in. 2002, Lebrun i in. 2003, Suh i in. 2003). W badaniach Lebrun i wsp. (2003) wzięło udział 14 wyszkolonych pań. Był to eksperyment podwójnie ślepą próbą, kontrolowany placebo. VO2 max zmniejszyło się o 4,7% w trójfazowej hormonalnej grupie antykoncepcyjnej, w porównaniu z 1,5% poprawą w grupie placebo. Inne badania nie pokazują znacznych różnic w osiągach, choć Moona Myllyaho podkreśla, iż antykoncepcja hormonalna może mieć decydujący wpływ dla najlepiej wytrenowanych zawodniczek.

Referencje:

• Piotr Gutknecht, Grażyna Łuszczyńska-Nitka, Janusz Siebert „Żylna choroba zakrzepowo--zatorowa w praktyce lekarza rodzinnego” https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/10291/8791
• Belinda A. Pletzer and Hubert H. Kerschbaum2,3 „50 years of hormonal contraception—time to find out, what it does to our brain” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4139599/
• Iwon Gorczyca-Michta „Nadciśnienie tętnicze u kobiet wywołane przyjmowaniem doustnej antykoncepcji hormonalnej” https://journals.viamedica.pl/arterial_hypertension/article/viewFile/18842/14814
• Bermon S1, Garnier PY, Hirschberg AL, Robinson N, Giraud S, Nicoli R, Baume N, Saugy M, Fénichel P, Bruce SJ, Henry H, Dollé G, Ritzen M. „Serum androgen levels in elite female athletes”. J Clin Endocrinol Metab. 2014 Nov;99(11):4328-35. doi: 10.1210/jc.2014-1391. Epub 2014 Aug 19.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25137421
• Farges O, Ferreira N, Dokmak S, Belghiti J, Bedossa P, Paradis V. Changing trends in malignant transformation of hepatocellular adenoma. Gut. 2011;60(1):85–9. doi: 10.1136/gut.2010.222109.
• Philipp Solbach,corresponding author1 Andrej Potthoff,1 Hans-Jürgen Raatschen,2 Bisharah Soudah,3 Ulrich Lehmann,3 Andrea Schneider,1 Michael J. Gebel,1 Michael P. Manns,1 and Arndt Vogel „Testosterone-receptor positive hepatocellular carcinoma in a 29-year old bodybuilder with a history of anabolic androgenic steroid abuse: a case report”
• http://www.termedia.pl/Journal/-4/pdf-6328-1?filename=Androgeny%20u%20kobiet.pdf
• Contraception. 2016 Jul 5. pii: S0010-7824(16)30141-X. doi: 10.1016/j.contraception.2016.06.022. Maintaining physiological testosterone levels by adding dehydroepiandrosterone to combined oral contraceptives: I. Endocrine effects. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27393080
• Jeremy M W Kirk, Nalin Wickramasuriya, and Nicholas J Shaw “Estradiol: micrograms or milligrams”https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4738193/
• Pharmacokinetics, pharmacodynamics, safety and tolerability of an intravaginal ring releasing anastrozole and levonorgestrel in healthy premenopausal women: a Phase 1 randomized controlled trial.http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27390369
• dr n. med. Andrzej Bacz “Endometrioza. Co to jest i jakie są przyczyny?” http://www.mp.pl/pacjent/choroby/88290,endometrioza
• https://monographs.iarc.fr/list-of-classifications
• Michael Brown „Schistosomatoza” https://podyplomie.pl/medycyna/10648,schistosomatoza
• Anastrozole (Arimidex): clinical characteristics, indications and prospects Janusz Wojtacki, Krzysztof Leśniewski-Kmak http://www.termedia.pl/Anastrozole-Arimidex-clinical-characteristics-indications-and-prospects,3,2078,1,1.html
• Ruzić L1, Matković BR, Leko G. “Antiandrogens in hormonal contraception limit muscle strength gain in strength training: comparison study.” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12590431
• Agnieszka Stelmaszyk, Joanna Domagała, Marzena Dworacka “Znaczenie składu hormonalnych środków antykoncepcyjnych dla ich skuteczności i tolerancji” https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/download/54269/41062
• https://endogin.wum.edu.pl/sites/endogin.wum.edu.pl/files/antykoncepcja_konspekt.pdf
• So Yun Park, Sung Hoon Kim,corresponding author Hee Dong Chae, Chung-Hoon Kim, and Byung Moon Kang “Efficacy and safety of dienogest in patients with endometriosis: A single-center observational study over 12 months” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5234284/
• Köhler G1, Göretzlehner G, Brachmann K. “Lipid metabolism during treatment of endometriosis with the progestin dienogest.” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2631529
• https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=3044
• Suuronen J1, Sjöblom S2, Tuppurainen M3, Honkanen R2, Rikkonen T2, Kröger H4, Sirola J4. “Effects of ethinyl estradiol-containing oral contraception and other factors on body composition and muscle strength among young healthy females in Finland-A cross-sectional study.” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30502591
• Savage KJ1, Clarkson PM. “Oral contraceptive use and exercise-induced muscle damage and recovery.” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12169383
• C M Lebrun, M A Petit, D C McKenzie, J E Taunton, J C Prior “Decreased maximal aerobic capacity with use of atriphasic oral contraceptive in highly active women: arandomised controlled trial” https://bjsm.bmj.com/content/bjsports/37/4/315.full.pdf
• D. Kwiatkowska „Nandrolone – metody wykrywania” (Medycyna Sportowa)